Ród Nowowiejskich od wielu pokoleń związany był z Warmią. Najwcześniejsze wzmianki o tej rodzinie sięgają przełomu wieku XVII i XVIII. To właśnie w rodzinnym domu w Wartemborgu (Barczewie) 7 lutego 1877 roku urodził się Feliks Nowowiejski. Tu od rodziców uczył się miłości do pieśni ludowych, religijnych i co najważniejsze patriotycznych. Jego mama mówiła, pisała i śpiewała tylko po polsku. Język niemiecki znała bardzo słabo, nic więc dziwnego, że jedenaścioro swoich dzieci wychowała w duchu polskim.
Podobnie jak ojciec, który działał w Towarzystwie Czytelni Ludowych, stąd mały Feliks miał dostęp do polskich książek, bowiem biblioteka mieściła się w jego rodzinnym domu.

Uzdolniony muzycznie Feliks uczęszczał do miejscowej szkoły podstawowej. Już jako dziecko skomponował suitę fortepianową Łatwe tańce klasyczne i współczesne. Dlatego też rodzice podjęli decyzję o posłaniu wówczas dziesięcioletniego chłopca do „najsławniejszej w całej okolicy” szkoły w Świętej Lipce. Szkoła kształciła organistów dla potrzeb parafii. W trakcie nauki uczeń ujawnił talent muzyczny grając nie tylko na fortepianie, skrzypcach, organach, ale również na waltorni i wiolonczeli. Często koncertował dla pielgrzymów w barokowym kościele. Najprawdopodobniej jednak szkoły nigdy nie ukończył. Przyczyn wcześniejszego jej opuszczenia nie znamy. Być może wpływ miała sytuacja materialna rodziców, którzy przenieśli się do Olsztyna w 1893 roku i zamieszkali w budynku przy ul. Pieniężnego 18. Obecnie miejsce to upamiętnia tablica. Feliks mógł podjąć pracę zarobkową, by pomóc w utrzymaniu licznej rodziny. Zaciągnął się do II Pułku Grenadierów stacjonujących w koszarach przy ulicy Kasprowicza. Grał w orkiestrze wojskowej i jednocześnie w amatorskich zespołach. Zdobył uznanie u wielu mecenasów w mieście. Stał się popularnym kompozytorem i muzykiem, chętnie zapraszanym i słuchanym.

Jego marsz Unter der Friedensflagge (Pod sztandarem pokoju) w lipcu 1898 roku otrzymał I nagrodę w konkursie British Musician i zdobył popularność w wielu krajach europejskich. W tym czasie powstały też kompozycje Deutschland Stolz, Unter den Schwingen des deutschen Aars oraz Zeppelin Marsch. Kompozytor znając swoje braki i zachęcany przez olsztyńskie środowisko wyjechał do Berlina, by tam w Konserwatorium Sterna rozpocząć studia muzyczne.

Po powrocie do Olsztyna z pochlebnymi opiniami i za poparciem księdza Tischnera, Nowowiejski otrzymał stanowisko organisty w kościele Św. Jakuba. O jego wyborze przesądziły powody zarówno osobiste jak i praktyczne. W Berlinie Nowowiejski dał się poznać jako mistrz gry na organach. Poza tym pochodził z tej samej miejscowości co ksiądz Tischner. Znał język polski, który potrzebny był do codziennych kontaktów z polskimi parafianami. Zakres obowiązków organisty był rozległy: grał na organach w katedrze i kortowskiej kaplicy, śpiewał willie przy pogrzebach oraz w ich rocznice, prowadził chór, opiekował się organami, pomagał przy usuwaniu małych usterek i poważniejszych naprawach.

Nowowiejski chciał rozwijać swoją działalność szerzej niż to wynikało z zajmowanego stanowiska organisty. Próbował zorganizować ćwiczenie z dziećmi szkolnych pieśni kościelnych, jednak niemieckie władze oświatowe, które kilka lat wcześniej zabroniły łączenia funkcji organisty z funkcją nauczyciela, nie wydały pozwolenia na zajęcia.

Pełnienie funkcji organisty ograniczało jego ambicje kompozytorskie. W związku z tym rozpoczął w 1900 roku edukację w Szkole Muzyki Kościelnej w Ratyzbonie, a następnie podjął naukę w największej wówczas metropolii muzycznej Niemiec, Królewskiej Akademii w Berlinie. Podczas studiów Nowowiejski dwukrotnie otrzymał prestiżową nagrodę im. Giacomo Meyerbeera za oratorium Powrót syna marnotrawnego i za Symfonię h-moll.

Podczas podróży artystycznej odwiedził Czechy, Austrię, Włochy, Afrykę, Francję, Belgię. Działał na terenie Berlina. Utrzymywał bliskie kontakty z zespołami śpiewaczymi złożonymi z polskich emigrantów pielęgnujących ojczystą mowę, tradycje i pieśni. Komponował i koncertował w Polsce i za granicą. W 1909 roku osiadł w Krakowie. Był organizatorem życia koncertowego w tym mieście i dyrektorem Towarzystwa Muzycznego. Działał jako dyrygent, pedagog i organista.

Feliks Nowowiejski zaznaczył swój czynny udział w 1920 roku w plebiscycie na Warmii i Mazurach. Na jego potrzeby skomponował muzykę do słów Marii Paruszewskiej O Warmio moja miła. Utwór ten od 2000 roku pełni rolę oficjalnego hymnu miasta Olsztyna.

Podczas I Wojny Światowej Nowowiejski został wcielony do wojska pruskiego i pracował w berlińskiej orkiestrze garnizonowej. Po zakończeniu działań wojennych, w roku 1919 kompozytor związał się na stałe z Poznaniem. To właśnie tu skomponował wiele utworów chóralnych m.in. Testament Bolesława Chrobrego, Missa pro Pace, Kantatę o bohaterze, Missa Stella Maris. Dokonał także licznych opracowań pieśni ludowych, w tym 25 polskich pieśni ludowych z Warmii, skomponował opery Legenda Bałtyku i Ondraszek oraz opery-balety Król wichrów i Wesele na wsi.

Feliks Nowowiejski zmarł w Poznaniu 18 stycznia 1946 roku. Został pochowany na Skałce Poznańskiej, w Krypcie Zasłużonych kościoła św. Wojciecha.¹

W czasie działań wojennych w 1945 roku część rękopisów kompozytora spłonęła. Pozostały dorobek przechowywany jest w Bibliotece Raczyńskich oraz w prywatnych zbiorach rodziny Nowowiejskich w Poznaniu.

Tytuły i odznaczenia

Za swoje liczne dzieła religijne – w tym słynną Missa pro pace (Msza w intencji pokoju) – F. Nowowiejski otrzymał w 1935 od papieża Piusa XI tytuł szambelana papieskiego. W 1936 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta oraz Odznaką Honorową Zjednoczenia Polskich Zespołów Śpiewaczych i Muzycznych.²

Patron

Dla uhonorowania pamięci kompozytora jego imieniem nazwano Orkiestrę Symfoniczną w Olsztynie, Akademię Muzyczną w Bydgoszczy oraz szkoły muzyczne, m.in. w Gdańsku, Gnieźnie, Szczecinie i Tucholi. W Poznaniu działa Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego, które od roku 1994 jest organizatorem Międzynarodowego Konkursu Organowego.

W jego domu rodzinnym w Barczewie mieści się od 1961 muzeum. Od 2002 roku corocznie odbywa się tam Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chóralnej im. Feliksa Nowowiejskiego.

¹ J. Bohem / Feliks Nowowiejski 1877-1946. Zarys biograficzny. Pojezierze Olsztyn, 1977, s. 7-71.
² Encyklopedia Muzyczna PWM. Część biograficzna n-pa / pod red. E. Dziębowskiej, PWM, Kraków 2002, s. 119-121.