Ostatnie lata stanowią szczególnie korzystny czas dla rozwoju bibliotek publicznych w Polsce. Umocowanie roli bibliotek publicznych w strategicznych dokumentach rozwojowych dla Polski i stworzenie im szans rozwoju i wsparcia, świadczy o dostrzeganiu ich potencjału, którego prawidłowe wykorzystanie może przynieść pozytywne skutki dla współczesnego społeczeństwa.
Wokół biblioteki publicznej w Polsce tworzony jest bardzo dobry klimat społeczny. Sprzyjają nam m.in.:
Bibliotekarze otrzymali ogromną szansę rozwoju zawodowego. Skierowana do nich oferta szkoleniowa wzmocniła ich umiejętności zawodowe w zakresie: tworzenia nowych usług, długofalowego planowania działalności, nawiązywania trwałej współpracy środowiskowej, obsługi czytelnika, zarządzania instytucją i pracy w grupie, promocji i badania potrzeb społecznych. O doskonałym przygotowaniu kadry merytorycznej w naszym województwie do świadczenia wysokiej jakości usług bibliotecznych świadczy też fakt, że 70% osób posiada wykształcenie wyższe.
Prowadzone od końca lat 90. XX w. konsekwentne działania na rzecz unowocześnienia bibliotek publicznych województwa warmińsko-mazurskiego spowodowały wzmocnienie ich pod względem atrakcyjności dla użytkowników. Kluczowym aspektem tego procesu była udana współpraca na poziomie regionalnym – integrująca samorząd wojewódzki, samorządy lokalne (organizatorów bibliotek), biblioteki stopnia gminnego oraz WBP w Olsztynie.
Szerokie możliwości zdobywania środków pozabudżetowych z wyżej wymienionymi czynnikami świadczą o tym, że biblioteki publiczne otrzymały realną szansę, aby stać się w najbliższych latach prawdziwym „trzecim miejscem” – miejscem zbiorowego współdziałania mieszkańców (link: http://blog.biblioteka20.pl/?p=149).
Wskaźniki statystyczne dotyczące działalności bibliotek publicznych na poziomie krajowym, jak i regionalnym nie są zbyt optymistyczne. Słaba aktywność mieszkańców w korzystaniu z bibliotek, i spadki wypożyczeń, świadczą o tym, że komunikacja między bibliotekarzem i użytkownikiem wymaga usprawnienia. Bliższa interakcja ze wspólnotą lokalną powinna być kluczowa w konstruowaniu oferty usług, a wykorzystanie pełnego potencjału biblioteki publicznej w środowisku, wymaga dodatkowych działań promocyjnych, rzeczniczych i czasu. Zatem biblioteki stoją przed koniecznością podjęcia kolejnych wysiłków, aby poprawić swoje najsłabsze obszary, do których należą obecnie:
Zauważalna jest na obszarze województwa tendencja modernizowania i remontowania budynków i lokali bibliotecznych w 2010 r. prace podjęto w 46 gminach województwa. Często wiązało się to z czasową zmianą lokalu. Oznacza to, że wysiłek poprawy warunków, podjęty został w prawie 40% bibliotek i ich filii, stanowi to dobry wynik. Coraz częściej zakres prac obejmuje nie tylko doraźny remont i jego celem nie jest jedynie poprawa stanu technicznego pomieszczeń. Takie prace jak: malowanie, wymiana instalacji niespełniających wymogów technicznych, montaż krat, drzwi i innego wyposażenia poprawiający bezpieczeństwo lokalu, czy też usuwanie skutków awarii i zdarzeń losowych, coraz częściej zastępowane są modernizacją lub zmianą siedziby biblioteki, które znacznie podnoszą standard korzystania z usług przez użytkowników. Coraz częściej też remonty generalne i korzystne zmiany lokalowe spotykają filie biblioteczne. W roku 2010 znacząco poprawiła się sytuacja 15 filii (modernizacje, zmiana lokali), jednak jest to zbyt mało intensywny proces. Nie są rzadkością wiejskie filie biblioteczne wyposażone w komputery z dostępem do Internetu, ale bywa, że brak jest w nich toalet w okresie zimowym w pomieszczeniach niska temperatura nie pozwala na dłuższe w nich przebywanie.
Biblioteki publiczne oraz ich organizatorzy – samorządy lokalne, chętnie korzystają ze środków zewnętrznych, w tym na poprawę sytuacji lokalowej bibliotek. Najczęściej remonty i modernizacje wykonywane były ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Programu Operacyjnego MKiDN Infrastruktura Bibliotek. Dotacje MKiDN w roku 2010 otrzymały: MGBP Korsze, GBP Markusy, GBP Kolno.
W roku 2010 znacznie poprawiła się sytuacja lokalowa m.in. bibliotek głównych w Miłomłynie, Gronowie Elbląskim (remonty generalne), Stawigudzie (lokal w nowowybudowanym budynku przedszkola) i Dywitach (nowy lokal w budynku szkoły). Znaczące remonty przeprowadzono także w budynkach bibliotecznych w MGBP Pisz, GBP Działdowo, GBP Dubeninki oraz GBP Rozogi.
Trwają prace nad modernizacją siedziby dyrekcji WBP w Olsztynie przy ul 1 Maja 5, remont generalny zabytkowego budynku MGBP Dobre Miasto oraz rozbudowa MBP w Giżycku. Oprócz trzech wymienionych najważniejszych inwestycji bibliotecznych w województwie, poprawi się sytuacja lokalowa GBP w Łukcie, która otrzyma pomieszczenia w budowanym gminnym Domu Kultury oraz GBP Miłki i MPBP Olecko.
Warto wspomnieć o inicjatywach związanych z poprawą przestrzeni dla użytkowników. Najczęstszą dobrą praktyką jest poprawa warunków sanitarnych z myślą o wygodzie czytelników, szczególnie osób niepełnosprawnych (np. MBP Iława, MBP Szczytno).
Poprawia się komfort obsługi najmłodszych użytkowników. MBP Biskupiec – utworzyła przy oddziale dla dzieci „Bajkonet” – salkę do zajęć bajkowo-komputerowych, z której chętnie korzystają także seniorzy. Rzutnik multimedialny i ekran pozyskane w ramach projektu PRB służą m. in. do organizowania dla nich pokazów przedstawień operowych i teatralnych.
W bibliotekach (a nawet w ich filiach) coraz częściej goszczą kąciki dziecięce wyposażone w kolorowe meble, zabawki i gry oraz elementy estetyczne o specjalnym dla tej grupy wiekowej przeznaczeniu. Cenną, nową w tym zakresie inicjatywę, podjęła MBP w Braniewie, która utworzyła w roku 2010 dwa kąciki dziecięce. Jeden punkt powstał w oddziale dziecięcym poprzez ograniczenie słabo wykorzystywanej powierzchni czytelni dla dzieci i oprócz standardowego wyposażenia, znalazł się w nim materac rehabilitacyjny. Drugi kącik mieści się w Wypożyczalni dla Dorosłych. Rodzice mogą spokojnie wybierać sobie lekturę wiedząc, że ich dziecko bawi się bezpieczne tuż obok. Kącik wyposażono w plakat informacyjny oferujący usługi oddziału dziecięcego. Miejsce to spełnia więc bardzo ważną rolę promującą oddział wśród rodziców – stałych bywalców biblioteki. Kolejny planowany przez bibliotekę krok, to utworzenie przestrzeni wypoczynkowej zarówno w strefie dla dorosłych, jak i dzieci. Warto skorzystać z pomysłów MBP w Braniewie, których zaletą jest tworzenie nowych funkcji pomieszczeń, nie na dodatkowo uzyskanym metrażu, ale poprzez ograniczanie słabo wykorzystywanych usług bibliotecznych – w tym przypadku czytelnianych. To dobry przykład, szczególnie dla tych placówek, które pracują na ograniczonej przestrzeni.
Optymistyczny jest fakt, że lepsze wyniki czytelnictwa osiągane są przez biblioteki, których sytuacja lokalowa się poprawiła. Wyremontowany, przyjazny lokal staje się więc skutecznym środkiem marketingowym. Taki sukces w naszym województwie odniosły biblioteki w: Mrągowie, Suszu, Elblągu, Olsztynie, Morągu, Dywitach, Lipowcu, Dobrym Mieście, Stawigudzie i Ełku.
Pomimo wielu pozytywnych zmian lokalowych i inicjatyw remontowych brak jest jeszcze kompleksowych przedsięwzięć inwestycyjnych powstających równolegle z programem nowych usług i nowoczesnej oferty kulturalnej dla użytkowników. Remonty i modernizacje najczęściej nastawione są na poprawę jakości obsługi mieszkańców w jej dotychczasowym kształcie, bez zdecydowanej zmiany wachlarza samych usług i wkomponowania ich w nowe wnętrza. Rzadko prowadzone są konsultacje z mieszkańcami zarówno w zakresie nowej przestrzeni, jak i planowanej w niej oferty.
Ważną z punktu widzenia użytkowników zmianą podkreślaną w analizach sprawozdawczych bibliotek województwa za 2010 r. jest wydłużenie godzin otwarcia bibliotek i filii w 14 gminach. Wśród argumentów przedstawianych przez biblioteki przeważa konieczność wypełnienia zobowiązań wynikających z realizowanych projektów – Program Rozwoju Bibliotek oraz „Infrastruktura bibliotek”. Godne podkreślenia jest to, że biblioteki w tym zakresie biorą coraz częściej pod uwagę preferencje czytelników. Warto przytoczyć przykład MBP w Lidzbarku Warmińskim, która przystosowała godziny otwarcia biblioteki tak, aby wygospodarować dzień, kiedy w godzinach rannych, przed godzinami obsługi użytkowników, będą mieli szansę spotkać się wszyscy pracownicy biblioteki. Ma to służyć lepszej organizacji pracy, a także wspólnemu podejmowaniu działań i planowaniu.
Problem długości otwarcia niektórych placówek dla użytkowników oraz jakości pracy w dużym stopniu uwarunkowany jest ograniczeniami etatowymi. W wielu placówkach występuje obsada jednoosobowa, a średnio w województwie bibliotekarz pracuje na 0,9 etatu. Fakt ten powoduje istotne utrudnienia zarówno w zakresie organizowania pracy biblioteki i jej filii, zarządzania siecią gminną, jak i przy obsłudze użytkowników. Prowadzi to do destabilizacji jakości pracy placówki, w której albo utrzymywany jest wysoki poziom prac bibliotecznych, albo jedynie dostępna atrakcyjna oferta kulturalna dla użytkowników. Do szczególnych dysproporcji dochodzi w gminach, w których na bibliotece spoczywa obowiązek prowadzenia całej działalności kulturalnej na ich terenie, nie działają w nich bowiem inne instytucje kultury. Dobrym rozwiązaniem w sytuacji, kiedy w bibliotece głównej pracuje jedna osoba jest ścisła współpraca i współdzielenie się obowiązkami z pracownikami filii, którzy mogą wspomagać placówkę np. raz w tygodniu. Praca w zespole sprzyja twórczej atmosferze, pomaga rozwiązać problemy, podjąć decyzje, sprzyja wymianie wiedzy i pomysłów. Cieszy fakt, że 60% placówek wspomaga się doraźnie pracą stażystów i praktykantów, ale jeszcze zbyt rzadko wolontariuszy.
Wciąż nierozwiązanym problemem bibliotek województwa warmińsko-mazurskiego pozostaje kwestia przestarzałych zbiorów. Wszystkie biblioteki dokonują zakupów książek w od 1 do 25 wol. na 100 mieszkańców. Natomiast aż 1/3 bibliotek nie wykonała w 2010 r. żadnej selekcji zbiorów. W roku 2010 z bibliotek wycofano jedynie 4% przestarzałych zbiorów. Utrzymanie takiego tempa selekcji przy obecnym poziomie zakupu oznacza pełne odnowienie księgozbioru statystycznej biblioteki publicznej Warmii i Mazur po 60 latach. Powoduje to efekt przeładowania zasobów materiałami o przestarzałych treściach, nieprzystosowanych do potrzeb mieszkańców. Świadczy o tym niezbicie wskaźnik obrotu książki w województwie wynoszący w roku 2010 – 0,87. Oznacza to, że statystyczna książka była wypożyczana niecały raz w roku! Zakładając, że obrót nowo zakupionej książki oczekiwanej przez użytkowników i wypożyczanej na miesiąc wynosi rocznie 12 wypożyczeń, a mniej użytkowanej, ale dość popularnej około 4-6 , to rejestrowany niski wskaźnik średni w województwie jest wynikiem przetrzymywania w bibliotekach zbiorów nieudostępnianych od lat! Kryterium wymagane Certyfikatem Biblioteki+ dotyczące wielkości zasobów biblioteki jako optymalną wartość wskazuje 250 wol. na 100 mieszkańców. Tymczasem średnia w naszym województwie wynosi ponad 358 wol., a 26 gmin prowadzących placówki w mieście i 40 na wsi dysponuje księgozbiorami od 400 do 1054 wol. na 100 mieszkańców. Gruntowna selekcja zbiorów pozwoliłaby na wygospodarowanie tak potrzebnej bibliotekom powierzchni na podjęcie nowych działań. Dodatkowym negatywnym efektem utrzymywania przestarzałych zbiorów jest to, że użytkownik nie jest w stanie wyłowić z nich pozycji nowych, atrakcyjnych i potrzebnych. Powoduje to niechęć czytelników do przeglądania zbiorów w wolnym dostępie, co w praktyce wpływa niekorzystnie na wizerunek placówki.
Uwagę zwraca też ograniczona prenumerata gazet i czasopism. Badania wskazują, że 63% młodzieży traktuje te zasoby jako drugie źródło po Internecie. Tymczasem 39 jednostek w miastach oraz 9 na wsi prenumeruje mniej niż 10 tytułów rocznie.
Badania preferencji czytelniczych przeprowadzone w 2011 r. w WBP w Olsztynie wskazały, że 60% ankietowanych zainteresowanych jest materiałami bibliotecznymi na nowych nośnikach. Jest to wynik, którego nie możemy ignorować. Użytkownicy bibliotek województwa czekają na nowe media, tymczasem wszystkie zasoby zbiorów specjalnych w naszym województwie (łącznie z przeważającymi w nich dokumentami życia społecznego, starszymi zbiorami audiowizualnymi, książką mówioną na kasetach magnetofonowych, czy też zbiorami cennymi historycznie) stanowią jedynie 3% ogółu zbiorów bibliotek. Z tego 2,4% znajduje się w bibliotekach Olsztyna i Elbląga, a jedynie 0,6% w pozostałych placówkach.
Podobnie jak nowe estetyczne wnętrza, nowe, ciekawe zbiory w bibliotece generują wysoki poziom satysfakcji użytkowników. Dobrym przykładem w naszym województwie są multimedialne filie Olsztyna, ale także MBP w Morągu. W roku sprawozdawczym wypożyczenia wygenerowane przez zbiory specjalne ostatniej z wymienionych placówek stanowiły 16% ogółu wypożyczeń w mieście. Wypożyczenia tradycyjnych zbiorów w roku 2010 spadły w Morągu o 2322, jednak z powodzeniem zastąpiły je wypożyczenia nowych mediów, które wzrosły o prawie 8500, a biblioteka zyskała ponad 150 nowych aktywnych użytkowników.
Słabą stroną bibliotek publicznych w województwie warmińsko-mazurskim jest znikoma oferta internetowa. W Internecie swoje katalogi publikuje jedynie 56% bibliotek regionu, a wiele z nich obejmuje tylko część zbiorów. Do ponad 90% bibliotek czytelnik posiada dostęp do własnego konta jedynie przez bibliotekarza na miejscu, rzadko może dokonać dyspozycji przez telefon. Dobre wyposażenie bibliotek w sprzęt komputerowy oraz dostęp do Internetu powinny zaowocować lepszymi efektami pracy w zakresie udostępniania katalogów online. Pozytywne jest to, że biblioteki coraz częściej myślą o tworzeniu własnych stron internetowych, jeszcze rzadko, ale sięgają też po narzędzia społecznościowe Internetu, czasem blogują czy publikują materiały w serwisach Youtube lub Flickr. Zazwyczaj są to działania spontaniczne, rzadko stanowiące wynik świadomego i spójnego marketingu.
Biblioteki, które w minionym roku odnotowały wzrost wyników działalności, zainwestowały w poprawę estetyki i jakości wnętrz, dobre zakupy zbiorów, w tym multimedialnych i nowe usługi dla użytkowników szukając sposobów dotarcia do społeczności lokalnej. Tendencja spadkowa wyników działalności jest odwracalna, potrzebujemy jedynie dobrych usług skrojonych na miarę potrzeb naszych użytkowników – wszystkich mieszkańców terenu, za którego obsługę odpowiadamy.
W województwach o gęstym zaludnieniu z dobrze rozwiniętą siecią komunikacji powstają przestronne obiekty biblioteczne, których standardy zbliżone są do bibliotek europejskich, takie jak oddane w ostatnich latach np. MBP w Jaworznie, MBP w Opolu, czy MBP w Oświęcimiu. Specyfika rozległego regionu Warmii i Mazur, w którym przeważają małe miasta i oddalone od siebie, niewielkie skupiska wiejskie połączone słabą siecią komunikacji sprawia, że potrzebujemy uwzględniającego te uwarunkowania modelu sieci bibliotecznej i odpowiedniej infrastruktury. Istnieje w tym przypadku potrzeba szerszego rozwinięcia usług dostępnych zdalnie oraz innych skutecznych rozwiązań tworzenia dostępu do książki i kultury. Decyzje o budowie lub rozbudowie bibliotek i filii powinny być podejmowane z pełną świadomością potrzeb społecznych oraz świadomością ekonomiczną, ze szczególnym uwzględnieniem zapewnienia stabilnego finansowania bibliotek po remoncie oraz umiejscowieniem ich w lokalnym krajobrazie kulturalnym.
Biblioteki, pomimo że działają ustawowo jako publicznie dostępne bezpłatne instytucje służące wszystkim mieszkańcom, podlegają konkurencji – ze strony mediów (w tym Internetu), instytucji kulturalnych oferujących usługi w obszarze kultury, innych podmiotów dostarczających ofertę rozrywkową, edukacyjną i kulturalną. To jednak, czy konkurencja stanowić będzie dla biblioteki zagrożenie, czy też szansę, zdecyduje o dalszej możliwości jej rozwoju.
Szansą są wspólne inicjatywy podejmowane z innymi instytucjami działającymi w obszarze kultury i edukacji, szansą są nisze na lokalnym rynku kulturalnym, skuteczny lobbing, umiejętności pozyskiwania środków pozabudżetowych, wykorzystywanie możliwości Internetu do celów bibliotecznych, skuteczne budowanie wokół siebie grup społeczności lokalnej. To działania konieczne do zbudowania silnej, stabilnej i przede wszystkim liczącej się na lokalnym rynku kulturalnym biblioteki. Biblioteki publicznej – NIEZBĘDNEJ mieszkańcom, która będzie aktywna i potrzebna dzięki użytkownikom i ich potrzebom, a nie obowiązkom ustawowym. Biblioteki, w której użytkownik będzie współautorem oferty, a nie jedynie biernym odbiorcą działań bibliotekarza.