II. Sieć biblioteczna. Infrastruktura
W ostatnich latach funkcjonowania bibliotek publicznych województwa warmińsko-mazurskiego zarysowuje się kilka nowych tendencji.
Ustawowy zakaz łączenia bibliotek publicznych z innymi instytucjami, a także prawny wymóg powoływania bibliotek jako instytucji kultury odniósł pozytywny skutek w odzyskiwaniu samodzielności bibliotek. W 2004 r. ponad 95% placówek posiadało status instytucji kultury. W większości przypadków uporządkowano sytuację bibliotek w gminach, w których nie powołano biblioteki głównej, a istniejące placówki traktowane były równorzędnie i podlegały bezpośrednio urzędowi gminy lub ośrodkowi kultury. W 2004 r. takich bibliotek zostało 3 (w gminach Elbląg, Gietrzwałd, Iława), podczas gdy w latach wcześniejszych było ich 7.
Sporadycznie zdarzają się jeszcze sytuacje niezgodne z obowiązującym prawem, jak np. połączenie w 2004 r. Gminnej Biblioteki Publicznej w Stawigudzie z miejscowym ośrodkiem kultury bez konsultacji z Wojewódzką Biblioteką Publiczna w Olsztynie.
Nowe tendencje zauważalne są w zakresie aktywności kadry bibliotecznej. Z jednej strony obserwuje się wzrost zainteresowania różnymi formami samokształcenia, zaangażowanie w procesy wdrażania nowych technologii do bibliotek oraz we współpracę (głównie z WBP w Olsztynie) w zakresie pozyskiwania środków pozabudżetowych, wzbogacanie oferty bibliotek dla różnych grup społeczności lokalnej, dostosowywanie działalności do priorytetów rozwoju społeczeństwa informacyjnego.
Z drugiej strony, niekorzystna sytuacja kadrowa odbija się negatywnie na tradycyjnej działalności bibliotek. Przeznaczenie większych nakładów (czasu pracy i finansowych) na automatyzację, zapewnienie odpowiedniej infrastruktury, odbywa się w wielu przypadkach kosztem prac merytorycznych (aktualizacja zbiorów, badania potrzeb czytelniczych itp.), a także ograniczania funduszy na zakup zbiorów. Coraz częściej powoduje to pogłębianie się przepaści pomiędzy aktywnością bibliotek, poziomem wykształcenia personelu, dostępem do nowych technologii, a stanem zbiorów tradycyjnych.
Podstawą edukacji bibliotekarzy jest samokształcenie lub krótkie kursy tematyczne, rzadziej - uzupełnianie wykształcenia kierunkowego. Istotnym problemem jest brak środków na kompleksowe szkolenia poszerzające i systematyzujące wiedzę z dziedzin, których znajomość jest konieczna do prowadzenia nowoczesnej biblioteki (np. mechanizmy działania władzy, instytucji, samorządu, Unii Europejskiej, komunikacja interpersonalna, umiejętność pozyskiwania funduszy pozabudżetowych itd.).
Wydarzeniem, które w minionym roku należy podkreślić szczególnie, było na pewno otwarcie filii Planeta 11 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie, która może służyć za przykład organizacji nowoczesnej biblioteki, zgodnie z najnowszymi standardami międzynarodowymi.
Szczegółowe dane na temat aktualnego stanu bibliotek publicznych województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 r. zawiera poniższa analiza.
Zmiany w sieci bibliotek publicznych województwa w roku 2004
w porównaniu z rokiem ubiegłym
| 2004 | 2003 | różnica | ||
| Biblioteki i filie | miasto | 98 | 100 | -2 |
| wieś | 251 | 256 | -5 | |
| razem | 349 | 356 | -7 | |
| W tym filie | miasto | 48 | 50 | -2 |
| wieś | 177 | 169 | +8 | |
| razem | 225 | 219 | +6 | |
| Powiaty, które realizują zadanie prowadzenia biblioteki publicznej |
grodzkie | 2 | 2 | 0 |
| ziemskie | 11 | 10 | +1 | |
| razem | 13 | 12 | +1 | |
| Oddziały i filie dziecięce | miasto | 52 | 52 | 0 |
| wieś | 4 | 4 | 0 | |
| razem | 56 | 56 | 0 | |
| W tym publiczno-szkolne | miasto | 3 | 4 | -1 |
| wieś | 36 | 40 | -4 | |
| razem | 39 | 44 | -5 | |
| W tym połączone z domami kultury | miasto | 19 | 21 | -2 |
| wieś | 72 | 81 | -9 | |
| razem | 91 | 102 | -11 | |
| W tym publiczno-szpitalne | miasto | 5 | 5 | 0 |
| wieś | 0 | 0 | 0 | |
| razem | 5 | 5 | 0 | |
| Punkty biblioteczne | miasto | 36 | 35 | +1 |
| wieś | 105 | 103 | +2 | |
| razem | 141 | 138 | +3 |
W 2004 r. sieć bibliotek publicznych województwa warmińsko-mazurskiego liczyła 349 bibliotek i filii. Zmiany w ostatnich pięciu latach prezentuje poniższy wykres.
W porównaniu z rokiem ubiegłym liczba bibliotek statystycznie zmniejszyła się o 7 jednostek. Nie jest to efekt wyłącznie likwidacji placówek, ale również innych zmian w sieci.
W minionym roku powstały dwie nowe filie biblioteczne:
- Planeta 11 - filia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie (szerzej o jej powstaniu w Bibliotekarzu Warmińsko-Mazurskim nr 3/4, 2003 r.),
- Filia nr 1 w Nidzicy - pierwsza w dziejach miasta, oprócz biblioteki głównej, filia biblioteczna.
Zlikwidowano cztery filie:
- publiczno-szkolną nr 17 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie - biblioteka nie działała od marca 2003 r. z powodu wypowiedzenia umowy lokalowej przez szkołę,
- w Orzechowie (MGBP w Dobrym Mieście) - księgozbiór przekazano do miejscowej szkoły podstawowej (ma być dostępny dla mieszkańców),
- w wyniku korekty sieci zlikwidowano dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Ełku, która otrzymała nowy budynek, w związku z czym zbiory obu filii przeniesiono do biblioteki głównej,
To samo uczyniono ze zbiorami filii Biblioteki Elbląskiej mieszczącej się przy ul. Św. Ducha, którą włączono do biblioteki głównej i funkcjonuje od 2004 r. jako oddział dla dzieci i młodzieży.
Kolejne zmiany w sieci związane są z uporządkowaniem statusu bibliotek publicznych w gminach Górowo Iławeckie, Bartoszyce, Szczytno, Kętrzyn. Biblioteki w tych gminach do tej pory działały jako placówki równorzędne (tzw. "inne"), podlegające bezpośrednio odpowiednim urzędom gminy. W 2004 r. powołano biblioteki główne, a pozostałe placówki otrzymały status filii. W przypadku gminy Kętrzyn 4 placówki straciły status bibliotek publicznych (działają jako biblioteki szkolne). Sytuacja ta znalazła swoje odzwierciedlenie w danych statystycznych dotyczących sieci bibliotek. Różnice w przedstawionej powyżej tabeli wynikają więc głównie z powodu korekty sieci, a nie z faktycznej likwidacji lub tworzenia placówek.
Opisywane zmiany, wraz z wyodrębnieniem lokalizacji bibliotek w środowiskach miejskich i wiejskich przedstawiają poniższe wykresy:
Podobnie jak w latach ubiegłych, kilka bibliotek nie prowadziło w ostatnim roku bieżącej działalności. W dalszym ciągu nieczynna była filia nr 1 w Iławie, placówki w Bęsi, Kabinach i Kolnie (gmina Kolno), zawieszono działalność dwóch wypożyczalni Biblioteki Elbląskiej: przy ul. Płk. Dąbka i Jagiellończyka (placówki ulegną likwidacji) oraz filii w Jeleniu (MGBP Lidzbark Welski) z powodu wymówienia umowy najmu dotychczasowego lokalu. Jako nieczynna wykazywana jest także MBP w Olsztynie, która nie udostępnia zbiorów, a działa jedynie jako centrala dla filii.
Nieznacznym zmianom uległa również sieć bibliotek powiatowych. Ogółem z 19 powiatów ziemskich i 2 powiatów grodzkich, 13 realizowało zadania bibliotek powiatowych w 2004 r. Były to:
- biblioteki stopnia powiatowego w miastach grodzkich - 2 (Olsztyn, Elbląg)
- biblioteki, którym zostały powierzone zadania ponadlokalne:
- miejskie - 6 (Bartoszyce, Elbląg* , Giżycko, Iława, Ostróda, a także Lidzbark Warmiński, który powiela projekt Wirtualnej Powiatowej Biblioteki Publicznej)
- miejsko-gminne - 4 (Gołdap, Olecko, Pasłęk , Węgorzewo)
- gminne - 1 (Braniewo)
- powiat olsztyński ziemski realizuje zadania biblioteki powiatowej w formie projektu pod nazwą Wirtualna Powiatowa Biblioteka Publiczna; zadania ponadlokalne powierzono wszystkim 12. bibliotekom powiatu olsztyńskiego ziemskiego. Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie pełni funkcję koordynatora projektu.
W 2004 r. powiat giżycki powierzył zadanie realizacji biblioteki powiatowej MBP w Giżycku.
Biblioteka Elbląska oraz Biblioteka Publiczna w Pasłęku podpisały nowe porozumienia dotyczące realizacji zadań biblioteki powiatowej.
Na realizację zadań biblioteki otrzymały kwoty od 2 400 zł do 40 000 zł.
Dotacje wydatkowane były głównie na zakup nowości, prenumeratę czasopism, organizację szkoleń, kursów oraz działalność popularyzatorską.
Z powodu ograniczonych środków finansowych przekazywanych bibliotekom w ramach porozumień, zakresy podejmowanych przez nie zadań są niewielkie i zróżnicowane. Dotyczą głównie gromadzenia, opracowywania i udostępniania zbiorów, działalności informacyjnej i popularyzatorskiej, pomocy instruktorskiej, wypożyczeń międzybibliotecznych, sporadycznie - organizacji szkoleń i kursów oraz wizytowania podległych placówek. Najrzadziej podejmowane jest zadanie opracowywania bibliografii regionalnej. Wykonują je jedynie Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie oraz Biblioteka Elbląska. Pozostałe biblioteki prowadzą tradycyjne kartoteki regionalne.
W 2004 r. Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie opracowała i przedstawiła bibliotekom powiatowym modelowy Program współpracy bibliotek publicznych w zakresie tworzenia systemu bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego. Na następne lata zaplanowano cykl warsztatów tworzenia bibliografii regionalnych powiatów, na których omówione zostaną m.in. organizacja warsztatu pracy, format wprowadzania danych, opis bibliograficzny, dobór materiałów i ich klasyfikacja wg ustalonego schematu dla bibliografii regionalnych.
W 8 powiatach w 2004 r. nie działały biblioteki powiatowe (działdowski, ełcki, kętrzyński, mrągowski, nidzicki, nowomiejski, piski, szczycieński).
Sieć bibliotek i oddziałów dziecięcych w województwie od 2002 roku liczy 56 jednostek. Zmiany w sieci są nieznaczne: Wypożyczalnia Biblioteki Elbląskiej przy ul. Św. Ducha 4 działa obecnie jako oddział biblioteki głównej, natomiast oddział dla dzieci MBP w Lidzbarku Warmińskim funkcjonuje jako samodzielna biblioteka dla dzieci i młodzieży. Wyniki czytelnictwa i szczegółowy wykaz tych placówek prezentuje Tabela 12 Czytelnicy i wypożyczenia w filiach i oddziałach dla dzieci.
Sieć bibliotek publiczno-szkolnych (zob. Tabela 10) liczyła w ubiegłym roku 39 bibliotek i filii, (w tym 36 na wsi). W stosunku do roku 2003 zmniejszyła się o 5 - zlikwidowaną Filię nr 17 MBP w Olsztynie oraz 4 placówki gminy Kętrzyn (Biedaszki, Wilkowo, Nakomiady, Kruszewiec), które pełnią od 2004 r. funkcję bibliotek szkolnych.
Zmiany w sieci bibliotek publiczno-szkolnych na przestrzeni ostatnich pięciu lat prezentuje poniższy wykres. W okresie tym, sieć zmniejszyła się o 15 placówek (prawie 30% stanu z roku 2000).
W roku sprawozdawczym w strukturach domów kultury działało 39 jednostek or-ganizacyjnych (16 w miastach, 23 na wsi).
Systematycznie zmniejszała się liczba bibliotek działających w strukturach domów kultury, co ilustruje poniższy wykres.
Niewątpliwie na ten stan rzeczy wpływają nowe zapisy w ustawie o bibliotekach, zabraniające łączenia bibliotek publicznych z innymi instytucjami. W związku z tym, część bibliotek odzyskała samodzielność organizacyjną.
W roku 2004 odzyskało ją ogółem 5 jednostek, tj.13 bibliotek i filii: Miejska Biblioteka w Pieniężnie, Biblioteka Publiczna Gminy Kolno z siedzibą w Lutrach, Gminna Biblioteka Publiczna w Świętajnie (pow. olecki), Gminna Biblioteka Publiczna w Świętajnie (pow. szczycieński) oraz Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Zalewie. Połączono natomiast z domem kultury Gminną Bibliotekę Publiczną w Stawigudzie. Zmiany dokonano także w gminie Świątki, gdzie działalność ośrodka kultury przejęła Gminna Biblioteka Publiczno-Szkolna.
Obecnie w strukturze ośrodków kultury działa 91 bibliotek i filii, co stanowi 26% ogółu placówek w województwie.
Sieć bibliotek publiczno-szpitalnych od kilku lat utrzymuje się na tym samym poziomie. Tworzy ją 5 placówek (Tab. 11 Biblioteki publiczno-szpitalne), w tym jedna z nich - Filia nr 1 w Iławie nie prowadzi czynnej działalności. Wyniki ich pracy z roku na rok są coraz słabsze. Sytuacja tego typu bibliotek jest trudna, często zmieniają pomieszczenia w budynku, zmuszone są prowadzić działalność np. w świetlicach, przy znacznie okrojonej obsadzie kadrowej, jedynie przez kilka godzin w tygodniu. Pomimo trudności, biblioteki te spełniają bardzo ważne zadanie - pełnią rolę terapeutyczną.
Po zredukowaniu liczby punktów bibliotecznych w drugiej połowie lat 80. i w pierwszej połowie lat 90. ich sieć jest obecnie w miarę stabilna. W 2004 r. na terenie województwa działało 141 punktów (36 w miastach, 105 na wsi). Utworzono 14 nowych, zlikwidowano 10, ogółem sieć zwiększyła się o 3 punkty.
INFRASTRUKTURA
Podobnie jak w kilku poprzednich latach większość zmian w zakresie infrastruktury bibliotek związana jest z zastosowaniem nowych technologii, w związku z tym dokonano adaptacji wielu pomieszczeń, wprowadzono odpowiednie zabezpieczenia (drzwi antywłamaniowe, instalacje alarmowe, kraty itp.), zakupiono meble.
Najważniejszym wydarzeniem w zakresie poprawy bazy lokalowej bibliotek publicznych województwa 2004 r. było przeniesienie do nowego lokalu Miejskiej Biblioteki Publicznej w Ełku oraz adaptacja lokalu nowej filii MBP Olsztyn w Olsztynie - Planety 11.
Miejską Bibliotekę Publiczną w Ełku przeniesiono do nowego 3-kondygnacyjnego budynku o powierzchni 1431 m2 (poprzednio - 245 m2). Nowy lokal znajduje się w centrum miasta i dostosowany jest do potrzeb osób niepełnosprawnych. Do nowych warunków lokalowych dostosowano strukturę organizacyjną biblioteki.
Zaadaptowanie lokalu na potrzeby filii MBP w Olsztynie Planeta 11 jest doskonałym przykładem nowatorskiego zagospodarowania przestrzeni biblioteki, odbiegającego znacznie od dotychczasowych rozwiązań, a także dostosowania charakteru placówki do najbliższego otoczenia (biblioteka dzieli budynek z Planetarium).
W 10 bibliotekach lub filiach wygospodarowano nowe pomieszczenia, w większości przypadków na potrzeby pracowni komputerowych; 9 bibliotek i filii zmieniło lokalizację. W 25 placówkach przeprowadzono remonty. Największy zakres prac wykonano w Bibliotece Elbląskiej, gdzie wyremontowano pomieszczenia biblioteki głównej oraz nowy lokal filii bibliotecznej przy ul. Grunwaldzkiej.
Ogółem w województwie 16% lokali bibliotecznych przystosowanych jest dla osób z niesprawnościami ruchowymi.
