Witold (w swoim rodzimym języku – Vytautas, z przydomkiem Didysis – „Wielki”) urodził się w 1350 r. (data prawdopodobna) z ojca Kiejstuta. Jego matką była fascynująca kobieta, była kapłanka bogini Praurimy z Połągi – Biruta. Imię księcia, które po litewsku oznacza „władający ludem” – „przewodzący ludowi”, jakby rzeczywiście wpłynęło na jego życie...

Słynął z gwałtowności, szybkości decyzji, ambicji, męstwa i waleczności rycerskiej. Skomplikowane stosunki wewnątrz rodziny oraz nieuporządkowane sprawy sukcesji na Litwie uczyniły jego życie pełnym dramatycznych zwrotów. Wielokroć m.in. walczył ze swoim bratem stryjecznym Jagiełłą – przyszłym królem polskim. Angażował się również w liczne wojny próbując odsunąć zagrożenia ze strony sąsiadów: Państwa Moskiewskiego oraz Krzyżaków. Nie zawsze był może idealnym członkiem rodziny (choć w chwilach decydujących wyborów to więzy krwi były dla niego najważniejsze), jednak jako wojownik był niezrównany, przez swoich poddanych kochany, a jego legenda – również w Polsce – przetrwała do dzisiejszych czasów.

Gdy Jagiełło objął władzę na Litwie, Witold poparł swego ojca Kiejstuta i rozpoczął wojnę przeciw stryjecznemu bratu (aczkolwiek to właśnie Jagiełło był wyznaczony na oficjalnego sukcesora tronu Litwy). Razem więc z Kiejstutem został uwięziony przez Jagiełłę w Krewie. Witold zdołał jednak uciec z twierdzy i schronił się na dworze swojego szwagra, księcia mazowieckiego Janusza, potem zaś – w 1382 r. – wyjechał do swych dotychczasowych wrogów, Krzyżaków. Tam też przez dłuższy okres zatrzymał się w stolicy zakonnej – Malborku. Wtedy też w 1383 r. przyjał z rąk Krzyżaków chrzest oraz „nowe” imię – Wigand, potem zaś podpisał z wielkim mistrzem obustronne porozumienie, na mocy którego uczynił Zakon Krzyżacki swoim spadkobiercą w razie, gdyby wygasła jego linia dziedzictwa – w zamian Krzyżacy przyrzekli dopomóc mu w walce o tron Litwy. Witold wyjechał więc z Malborka razem z wojskiem zakonnym, przeprawili się na Litwę i rozpoczęli wojnę o przejęcie władzy. Już wkrótce Krzyżacy oddali Witoldowi zdobyte miasto Troki, książę jednak niedługo cieszył się władzą – niebawem Troki zostały odbite przez zdesperowanego Jagiełłę. W 1385 r. książę Witold musiał więc w końcu zawrzeć z bratem pokój i wyrazić zgodę na podpisanie unii krewskiej. (W umowie z Jagiełłą przewidziano dla Witolda namiestnictwo Litwy – ale książę otrzymał je dopiero siedem lat później – w 1392 r. – wraz z władaniem nad miastami Brześć, Drohiczyn, Kamieniec Litewski, Wołkowysk, Grodno i Suraż). Wkrótce też przyjął ponownie chrzest, tym razem z rąk metropolity ruskiej cerkwi prawosławnej, i otrzymał imię Aleksander.

W międzyczasie na tronie książęcym w stolicy kraju, Wilnie, zasiadł brat Jagiełły, Skirgiełło. W 1389 r. ambitny Witold znowu zbuntował się przeciw władzy stryjecznego brata i w rok później (1390) dołączył do Krzyżaków – książę nawet wyjechał z armią zakonną dowodzoną przez Engelbarda Rabe na „krucjatę”. Oblegali m.in. Wilno, bronione przez polską załogę, natomiast sam władca stolicy, Skirgiełło, został pokonany w bitwie pod Wojszuszkami. Zadziwiającym jest, że mimo tego Witold podjął tajne negocjacje z Jagiełłą i po zawarciu z nim porozumienia nagle odstąpił od Krzyżaków.

W 1392 r. książę podpisał z Jagiełłą ugodę w Ostrowie i został jego namiestnikiem na Litwie, zaś Skirgiełło, dotychczasowy władca stolicy – wielkim księciem kijowskim. To jednak nie oznaczało końca problemów rodzinnych Witolda. Książę po zakończeniu długoletnich waśni z Jagiełłą i Skirgiełłą w kolejnych latach musiał przeciwstawiać następnemu z rodziny – Świdrygielle. Książę Świdrygiełło zawiązał bowiem porozumienie z Krzyżakami i za ich pomocą chciał zdobyć tron wileński (Zakon po zdradzie Witolda wspierał Świdrygiełę z wielką zaciekłością). Przeciw Witoldowi wyprawiali się również Jerzy oraz Hleb Światosławowiczowie, władcy smoleńscy, i Oleg Krasny, książę riazański. Zajazd na ziemie litewskie podjęli także Tatarzy. Do pewnego stopnia Witold podołał temu wyzwaniu wojennemu: w 1396 r. pojmał w Witebsku Świdrygiełłę i odesłał jako jeńca Jagielle. Jednak najazd tatarski przekroczył jego możliwości – poniósł 12 (lub 16) sierpnia 1399 r. dotkliwą klęskę w bitwie nad Worsklą z Tatarami Złotej Ordy Timura Chromego pod dowodzeniem Timura Kołtuka (wielki książę protegował wówczas Tochtamysza). W wyniku tej przegranej Litwa straciła dostęp do Morza Czarnego, a sam Witold zaczął zabiegać o poparcie polityczne w Polsce.

W 1401 r. na mocy unii wileńsko-radomskiej otrzymał dożywotni tytuł Wielkiego Księcia Litewskiego – Magnus Dux Lituaniae. Ta ranga łączyła się jednak z pełną podległością władcy polskiemu, odtąd bowiem Jagiełło (i każdy polski król po nim) nosił tytuł Najwyższego Księcia Litewskiego – Supremus Dux Lituaniae. Witold jednak i tak zyskał (dzięki poparciu polskiemu umocnił bowiem swój autorytet w kraju) – i w 1404 r. przyłączył do Litwy księstwo smoleńskie, potem zaś czynnie poparł powstanie antykrzyżackie na Żmudzi. Następnie w l. 1406-1408 poprowadził kampanię wojenną z Moskwą, zakończoną pokojem nad Ugrą w 1408 r. Dzięki temu porozumieniu zyskał znaczące wpływy na ziemiach ruskich. Ostatecznie Wielki Książę zrewanżował się niejako Polsce angażując w konflikt polsko-krzyżacki 1409-1410. Dowodził nawet (bezpośrednio z pola bitwy) sprzymierzonymi wojskami litewsko-ruskimi pod Grunwaldem w 1410 r., w powszechnie znanej w średniowieczu Wielkiej Bitwie.

W 1411 r., w wyniku I pokoju toruńskiego, Witold uzyskał zwrot (co prawda tylko na okres swojego życia) Żmudzi. Trzeba jednak podkreślić, że to właśnie w okresie panowania Witolda Litwa utrzymywała największy obszar terytorialny w całej swej historii – 990 tys. km2. W 1413 r. Wielki Książę podpisał unię horodelską, która jeszcze ściślej połączyła Litwę z Polską: unia potwierdziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie, wybieranego przy udziale panów polskich, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, włączenie bojarów litewskich do herbarza polskiego oraz pokrewny podział administracyjny krajów. Przymierze to jednocześnie zyskało akceptację szlachty litewskiej, gdyż zwiększało niezależność Litwy w zakresie polityki. W 1429 r., za namową króla niemieckiego Zygmunta Luksemburczyka i przy akceptacji Władysława Jagiełły, Witold zaczął starania o przyznanie korony królewskiej. Działanie to zostało zablokowano przez szybką akcję niechętnych księciu stronników biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, którzy zatrzymali wiozące koronę poselstwo cesarskie. Ta jedyna szansa Witolda na uzyskanie tytułu królewskiego została w ten sposób na zawsze stracona.

Ze względu na szybkie i gwałtowne życie publiczne, liczny udział w różnorakich wyprawach wojennych, wyjazdy i ucieczki – życie prywatne Witolda było dość skromne... Miał dwie żony oraz (jak przekazano) – niewiele dzieci. Pierwszą małżonką księcia była Anna Światosławowna, księżniczka smoleńska, z którą żył długo (zmarła 31 lipca 1418 r.) i miał potomstwo. Źródła wspominają jedynie o: urodzonej w 1370 r. Zofii Witoldównie (żonie wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I Rurykowicza, zmarłej 15 czerwca 1453 r.) oraz (wzmiankowanym w 1382 r.) dziecku NN. Drugą żoną Witolda była księżniczka Julianna Holszańska (1375-1448), córka księcia Iwana Holszańskiego. To właśnie jej bratanicą (lub siostrą stryjeczną) była Zofia Holszańska, zwana Sonką, ostatnia żona króla Władysława Jagiełły.

Witold zmarł 27 października 1430 r. w Trokach po długim i prawdziwie awanturniczym życiu – jako szanowany i uznany władca Litwy. Do dziś funkcjonuje w jego państwie powiedzenie, że „na Witoldzie zaczyna się i kończy wielkość Litwy”.

Oprac. Anna Rau