Jagiełło (w rodzimym języku litewskim – Jogaila) urodził się ok. 1362 r. (data prawdopodobna). Jego ojcem był Wielki Książę Litwy Olgierd, matką zaś – Julianna, córka księcia twerskiego Aleksandra. Ojciec jednoznacznie wyznaczył młodego Jagiełłę na następcę tronu litewskiego i książę objął tron w maju 1377 r. – jednak nie zostało to przyjęte w sposób jednoznacznie pozytywny przez całą rodzinę książęcą. Jego stryj Kiejstut oraz przyrodni bracia (książę briański i drucki Dymitr Starszy, książę połocki, Andrzej, książę czernihowski i czartoryski Konstanty, książę kijowski Włodzimierz oraz książę ratneński Fiodor) zaczęli spiskować, aby odebrać mu władzę. Jagiełło musiał również podołać wielkiemu wyzwaniu, jakim była potrzeba oficjalnej chrystianizacji Litwy. Sąsiedzi kraju (Wielkie Księstwo Moskiewskie i Zakon Krzyżacki) bezustannie bowiem podejmowali próby zagarnięcia terytorium księstwa pod pozorem wprowadzania nowej wiary. Przyjęcie chrztu umocniłoby również autorytet Jagiełły jako władcy. Jako że w l. 1377-1379 krzyżaccy rycerze nieustannie najeżdżali i pustoszyli ziemie litewskie koło Wilna oraz na Podlasiu (tereny Kiejstuta) – Jagiełło musiał podejmować wyprawy obronne na regiony zakonne. Wtedy też Kiejstut zawarł z Krzyżakami układ w Trokach (29 września 1379 r.), w którym chroniąc własne ziemie dał wolną rękę Zakonowi w pustoszeniu terenów Jagiełły. W rewanżu Giedyminowicz zawarł z Krzyżakami dwa porozumienia (Ryga – 27 lutego 1380 r. oraz Lasy Dawidowe – 31 maja 1380 r.), na mocy których otworzył im przejście na ziemie Kiejstuta.

Jagiełło utrzymywał bardzo dobre stosunki z władcą Tatarów Mamajem, który w 1378 r. poniósł klęskę od wojsk moskiewskich w bitwie nad Wożą. Z kolei jego pogromca, wielki książę moskiewski Dymitr Doński, czynnie popierał litewskich opozycjonistów Jagiełły. Taki układ kazał się spodziewać, że w kolejnej wojnie rusko-tatarskiej Jagiełło poprze Tatarów – nawet umówił się z Mamajem, iż 1 września 1380 r. ich armie wspólnie ruszą na Moskwę. Wódz tatarski przybył na umówione miejsce, ale przez tydzień nie doczekał się przybycia wojsk sojusznika. W końcu ruszył na wojnę sam i 8 września 1380 r. poniósł klęskę na Kulikowym Polu. Latopisy ruskie podają, że „Jagiełło nie zdążył dojechać na pole bitwy”, prawdopodobnie jednak książę uznał przegraną Tatarów za korzystniejszą dla interesów Litwy.

1 listopada 1381 r. stryj Jagiełły Kiejstut niespodziewanie uderzył na Wilno i wziął do niewoli księcia wraz z jego matką i młodszymi braćmi. Nawet zmusił Jagiełłę do pisemnego zrzeczenia się władzy wielkoksiążęcej, oferując w zamian zamek w Krewie i Księstwo Witebskie (jego „obserwatorem” miał być przywrócony do władzy przez Kiejstuta Andrzej Olgierdowicz, panujący z pobliskim Połocku). Ten stryjowski zamach stanu był odwetem za traktaty Jagiełły z Krzyżakami z 1380 r. Wkrótce jednak Jagiełło ułożył plan powrotu do władzy – i wykorzystując okazję, że w 1382 r. Kiejstut udał się z wyprawą wojenną, poprosił o pomoc księcia siewierskiego Korybuta. (Kiejstut w tym czasie niczego nie podejrzewając prowadził dalej oblężenie Juborka). Jagiełło zdążył zorganizować wojsko i ruszył na Wilno, a tam przy pomocy mieszczan pod wodzą Hanulona 12 czerwca 1382 r pokonał Witolda, zastępcę Kiejstuta. Sam Kiejstut zaś został zwyciężony przez Korybuta w drugiej dekadzie czerwca 1382 r.

W 1384 r., po śmierci króla Ludwika Węgierskiego, na tronie sąsiadującej z Litwą Polski osiadła najmłodsza, jedenastoletnia córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. Wkrótce też możnowładcy polscy postanowili wydać ją za Jagiełłę i w ten sposób związać Polskę z Litwą. Po zawiązaniu wstępnych ustaleń zaczęto spekulować na dworze, jak też może wyglądać i zachowywać się ten mało znany „książę ze Wschodu”. Młodziutka 13-letnia Jadwiga ze względu na rację stanu zgodziła się na małżeństwo z nigdy niewidzianym dojrzałym mężczyzną, lecz jednocześnie z oczywistych względów zaczęła się tego momentu bardzo obawiać. Doszły ją też plotki podsuwane przez dworskich intrygantów, przeciwników związku Polski z Litwą, że przyszły narzeczony to „kosmaty, nieokrzesany barbarzyńca o kształtach ciała bardziej zwierzęcych niż ludzkich”. Królowa uznała w końcu, że przed ślubem musi narzeczonego jakoś poznać. Gdy tylko w styczniu 1386 r. Jagiełło przekroczył granice Polski i zaczął się zbliżać do stolicy, Jadwiga wysłała naprzeciw niego zaufanego dworzanina Zawiszę z Oleśnicy, który miał dokładnie obejrzeć przyszłego władcę – potem zaś zdać królowej relację. Żeby zaś mieć gwarancję uczciwości opisu – zabroniła posłowi przyjmować jakiekolwiek podarunki. Nie wiadomo, czy Jagiełło domyślił się rzeczywistego celu poselstwa – dość, że Zawiszę przyjął bardzo uprzejmie, a po uczcie zaprosił ze sobą do łaźni, aby – jak podaje Długosz – „dokładnie przypatrzył się nie tylko urodzie, ale i budowie pojedynczych części ciała” gospodarza. Pomysł był znakomity i wszyscy byli zadowoleni. Zawisza wróciwszy do Krakowa uspokoił swoją królową, że „książę Jagiełło jest wzrostu średniego, szczupłej postawy, budowę ciała ma składną i przystojną, wejrzenie wesołe, twarz ściągłą, bynajmniej nieszpetną, obyczaje poważne i książęcej godności odpowiednie”. Walory księcia potęgowała zupełna abstynencja od alkoholu – Jagiełło pijał jedynie wodę. (Tak też czynił przez całe życie – nawet jako król. Było to w ówczesnych czasach tak oryginalne, że przypisywano mu wręcz praktykowanie ascezy. O niechęci Jagiełły do wina decydował zaś raczej lęk przed otruciem, dość powszechną metodą walki politycznej na Rusi i Litwie). 14 sierpnia 1385 r. została zawarta podsumowująca wszystko unia w Krewie, zaś 11 stycznia 1386 r. w Wołkowysku szlachta małopolska formalnie dokonała wyboru Jagiełły na tron polski.

Gdy Jagiełło 12 lutego 1386 r. „z wielkim orszakiem panów nie tylko litewskich i ruskich, ale i polskich, z ogromnym przepychem i paradą wjechał do Krakowa” (jak to opisał Jan Długosz), narzeczeni w końcu ujrzeli się i przywitali. Książę podobno na widok Jadwigi zaniemówił z podziwu, była ona bowiem „niezwykłej urody” (wiadomo, iż miała jasne włosy). Następnego dnia podarował jej więc przez swego brata Witolda ogromnej wartości podarki – złoto, srebro, klejnoty oraz szaty. Trzy dni potem, 15 lutego, Jagiełło został ochrzczony (Wbrew obiegowej opinii Jagiełło nie był poganinem w momencie chrztu. Jeszcze w dzieciństwie został ochrzczony przez swoją matkę – ruską księżniczkę – w Kościele prawosławnym. Po zawarciu unii z Polską przyjął chrzest ponownie, tym razem w obrządku łacińskim i przeszedł na katolicyzm.), przyjmując imię swego chrzestnego ojca Władysława Opolczyka. Matką chrzestną została siostra wojewody krakowskiego Jadwiga z Melsztyńskich. Oprócz Władysława zostali także ochrzczeni czterej wnukowie Giedymina, w tym książę Witold (po raz trzeci!). 18 lutego 1386 r. Jagiełło zawarł związek małżeński z Jadwigą przed ołtarzem katedry wawelskiej, co celebrował arcybiskup gnieźnieński Bodzęta. Wreszcie 4 marca 1386 r. w tej samej katedrze – w obecności królowej Jadwigi, biskupa krakowskiego Jana Radlicy i biskupa poznańskiego Dobrogosta – Władysław Jagiełło został ukoronowany i namaszczony na króla Polski przez arcybiskupa Bodzętę.

Krzyżacy długo nie chcieli uznać małżeństwa Jadwigi i Władysława, a Habsburgowie wytoczyli nawet proces w Rzymie, chcąc podważyć legalność tego związku u papieża. Napisali także, iż jest skandalem, że Jagiełło przyjął chrzest z rąk polskich, a nie „pobożnego Zakonu, który mógłby sprawdzić jego prawdziwe intencję i wiarę”. Papież Urban VI jednak nie uległ presji niemieckiej i w swojej bulli z 12 marca 1388 r. nazwał Jadwigę i Jagiełłę „najdroższymi w Chrystusie synem i córką”. W 1387 r. król-neofita przeprowadził chrystianizację Wielkiego Księstwa Litewskiego – posługując się duchowieństwem polskim. Sam zaś przetłumaczył dla swojego ludu „Ojcze Nasz” oraz „Wierzę w Boga”. Jednak dopiero w 1406 r. ufundował swój pierwszy kościół w Polsce - pw. Bożego Ciała w Poznaniu (często potem odwiedzał tę świątynię – przed każdą wyprawą wojenną).

Jak w tym czasie układało się życie prywatne Jagiełły? Dobre zapowiedzi podczas zawierania małżeństwa sprawdziły się – Władysław i Jadwiga nie stanowili może bardzo udanego związku – ale poprawny i zaprzyjaźniony na pewno. Królowa imponowała królowi oczytaniem i zainteresowaniami: wiadomo, że bardzo lubiła słuchać muzyki, zawsze więc towarzyszyli jej grajkowie, i kupowała (bądź zlecała wykonanie) wielu ksiąg. Była piękna i mądra, na pewno też (jak dowodzą dworskie księgi rachunkowe) nie prowadziła pokutniczego stylu życia – lubiła wykwintnie zjeść i pięknie się ubierać (w zachowanych rachunkach można znaleźć zamówienia na szkarłatne sukno i błamy popielicowe). Jagiełło również w dziedzinie układów politycznych wiele zyskał dzięki temu małżeństwu. Królowa jako sukcesorka Ludwika Węgierskiego miała pełnię praw do Rusi – Korona pod rządami Jagiełły zyskała więc ziemie: przemyską, sanocką, halicką, lwowską, bełską, chełmską, Podole Zachodnie z Kamieńcem oraz Latyczowem. Po śmierci siostry Jadwiga przyjęła tytuł heres Hungariae – dziedzic Węgier – hołd lenny złożył jej więc hospodar Wołoszczyzny. Wiadomo ponadto, że królowa osobiście spotykała się w zastępstwie męża z wielkim mistrzem Ulrykiem von Jungingenem we Włocławku – i próbował negocjować załagodzenie konfliktu polsko-krzyżackiego. W 1387 r. we Lwowie złożył Jagielle hołd lenny hospodar morawski Piotr I, a w 1389 r. w Sandomierzu król Polski przyjął podobne zapewnienie z ziem Nowogrodu Wielkiego od swojego brata Lingwena. 10 września 1395 w Sandomierzu, Jagiełło zawarł polsko-pomorski traktat sojuszniczy z książętami pomorskimi Świętoborem III i Bogusławem VIII. Jak widać więc, układy polityczne formowały się bardzo pomyślnie dla polskiego władcy.

Para królewska przez długi czas nie miała dzieci, dopiero po 12 latach pożycia królowa zaszła w ciążę. Na ojca chrzestnego zaproszono samego papieża Bonifacego IX. Niestety urodzona 22 czerwca 1399 r. dziewczynka była wcześniakiem i musiano zorganizować dla niej chrzest przyspieszony. Sakramentu dokonał biskup Piotr Wysz, który nadał dziecku imiona Elżbieta Bonifacja. 13 lipca królewna zmarła. Zgon zatajono przed królową – ona sama zresztą odeszła cztery dni później, 17 lipca 1399 r. (miała wtedy najwyżej 25 lat). Mimo wszelkich (niewielkich) animozji małżeńskich król pogrążył się w wielkim żalu.

W tym samym 1399 r. papież Bonifacy IX w napisał do króla Władysława bullę, a w niej nazwał władcę „atleta et pugil fidei” („mocarzem i pięściarzem wiary”). Powstałe z ziem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego państwo było największym w ówczesnej Europie. Jagiełło zaczął zaś przygotowywać się do rozprawy z zakonem krzyżackim, osiadłym nad Bałtykiem, stale zaś atakującym ziemie polskie i litewską Żmudź. Wojna rozpoczęła się w 1409 r. Pierwsi uderzyli Krzyżacy, zajmując szereg polskich miast przygranicznych, w tym Bydgoszcz. 15 lipca 1410 r. na polach pod Grunwaldem doszło do Wielkiej Bitwy pomiędzy wojskami zakonu, wspomaganymi przez Marchię Brandenburską, króla niemieckiego, czeskiego i węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego oraz rycerstwo zachodniej Europy, a połączonymi siłami polsko-litewskimi, wspartymi oddziałami ruskimi, tatarskimi i zaciężnymi oddziałami czeskimi. W wojnie aktywnie uczestniczyła również tajna organizacja Polaków w Prusach, Związek Jaszczurczy. Starcie zakończyło się rozbiciem wojsk krzyżackich. Na placu boju padł kwiat rycerstwa krzyżackiego wraz z wielkim mistrzem zakonu Ulrykiem von Jungingen. Wojnę zakończył w 1411 r. pokój toruński, zobowiązujący Krzyżaków do zwrotu ziemi dobrzyńskiej i Żmudzi oraz zapłacenia kontrybucji w wysokości 100 tys. kop groszy praskich za wykup jeńców.

Po zwycięstwie grunwaldzkim Jagiełło odbył dwuletnią triumfalną podróż po rozległych terytoriach Litwy – swoich stronach rodzinnych. Podczas zjazdu w Lubowli w 1412 r. zawarł układ z Zygmuntem Luksemburskim (tzw. zastaw spiski), na mocy którego w zamian za pożyczkę pieniężną król Polski otrzymał w zastaw 13 miast na Spiszu.

W 1413 r. między Litwą i Polską została zawarta unia horodelska, potwierdzająca i uściślająca wspólnotę obu państw. Za udział w walkach z zakonem i za uznanie królewskich męskich potomków następcami tronu Jagiełło przyznał szlachcie szereg przywilejów. Znacznie wzrósł też autorytet państwa polsko-litewskiego w całej Europie. Na wielkim soborze biskupów i uczonych świeckich w Konstancji (1414-1418), odrzucono oskarżenia zakonu wobec pogańskiej Litwy i odmówiono Krzyżakom prawa do nawracania tego kraju.

W międzyczasie znów nastąpiły zmiany w życiu prywatnym króla. Jego drugie małżeństwo było ewidentną sprawą dyplomatyczną – Jagiełło zaczął się bowiem starać o rękę wnuczki Kazimierza Wielkiego, hrabianki cyllejskiej Anny, aby połączyć ród piastowski z jagiellońskim. Niestety, po subtelnej i wykształconej Jadwidze Anna wydała się Jagielle kompletnie nieatrakcyjna. Po zawarciu małżeństwa nawet nie miał ochoty wypełniać powinności małżeńskich – i w końcu dwór zaczął huczeć od brudnych plotek. Jagiełło pojmał rzekomego wielbiciela królowej, Jakuba z Kobyla, i uwięził na trzy lata w lwowskim zamku. Inny amant Anny, Mikołaj z Chrząstkowa, zbiegł za granicę. Pod podobnymi zarzutami uwięziono też możnowładcę Andrzeja z Tęczyna. Skąd to powodzenie królowej, jeśli była szpetna? Niekochana małżonka wkrótce jednak zmarła, a król zaczął znowu rozglądać się za nową kandydatką – mijały bowiem lata, a on nadal nie posiadał dziedzica. Jego wybór był zaskakujący – prawdopodobnie Jagiełło naprawdę się zakochał... Wybranką została kobieta już nie pierwszej młodości, a do tego wdowa po trzech mężach – Wisławie z Czambora, Janie z Jicina i Wincentym Granowskim, Elżbieta. Prócz tego była matką czworga dorosłych dzieci i chorowała na gruźlicę, zachowała jednak sporo z dawnej urody i wdzięku, była dziedziczką wielkiej fortuny małopolskiego rodu Toporczyków herbu Topór... Król zakochał się w niej bez pamięci, organizował miłosne schadzki i bardzo często odwiedzał posiadłość Granowskiej w Łańcucie. 2 maja 1417 r. wraz z orszakiem dworskim, w którym znajdowała się też Elżbieta, przybył do Sanoka i tam w obecności wielu dostojników świeckich oraz kościelnych, poślubił ją. Ceremonię sprawował arcybiskup lwowski. Długosz wspomina o złowróżbnym incydencie z karetą, którą jechali małżonkowie. Zapadła się ona w błocie na sanockim rynku i nawet woły sprowadzone z pobliskiego folwarku nie mogły jej wyciągnąć. Małżeństwo Władysława i Elżbiety wywołało ogromny skandal – szlachta i możnowładcy nawet domagali się unieważnienia ślubu. Jagiełło jednak był szczęśliwy z Granowską (na dłuższy czas zamieszkali w Sanoku, potem zaś udali się w długą gościnę do Sobienia, siedziby Kmitów) i nie myślał o żadnych zmianach. Po powrocie do Krakowa rozpętała się prawdziwa burza ataków na Elżbietę i pretensji do króla. Zaczęły krążyć liczne i obrzydliwe paszkwile na temat królowej (nawet sekretarz królewski odważył się napisać alegoryczną bajkę, w której opisywał, jak lew-król poślubia świnię-Elżbietę, bo ta rzuciła na niego czar miłosny). Obawiano się też nadmiernego wyniesienia jej rodu i zarzucano bezzasadność związku, skoro po coraz bardziej upadającej na zdrowiu Granowskiej nie można już było spodziewać się potomstwa. Z żądaniem unieważnienia małżeństwa wystąpił nawet arcybiskup Zbigniew Oleśnicki, który dla swoich roszczeń zyskał poważny argument... Pewnego razu, gdy królewska para wjeżdżała ze swoim orszakiem do lasu, nagle rozpętała się straszliwa nawałnica. Piorun uderzył w królewską karetę, zabił dwóch dworzan, cztery konie, poraził też króla, który dłuższy czas leżał bez zmysłów (w następstwie tego wypadku utracił częściowo słuch). Oleśnicki dostrzegł w tym znak boży i przestrzegł Jagiełłę: „Masz dowód i świadectwo, królu, w tych żywiołach, które się na ciebie oburzyły, żeś popełnił przestępstwo, łącząc się z siostrą twoją chrzestną, jej bowiem matka trzymała cię do chrztu”. Małżeństwo jednak przetrwało trzy lata. Gdy Elżbieta umarła, wszystkie dotychczasowe kontrowersje zaowocowały oczywiście negatywnymi opiniami na temat złożenia jej zwłok na Wawelu...

Następnie siedemdziesięcioletni już i ciągle nie posiadający synów Jagiełło pojął za żonę siedemnastoletnią księżniczkę Holsztańską. Poznał ją podczas pobytu u księcia Semena Druckiego i po dość krótkim okresie narzeczeństwa, pochodząca z rodu książąt kijowskich Zofia, zwana Sonką, została kolejną królową Polski. Zofia była prawosławna, w przeddzień ślubu przeszła więc na katolicyzm. Ona również nie ustrzegła się pomówień o niewierność – jako współwinnych uznano aż sześciu rycerzy, a czterech nawet uwięziono. Jednak to małżeństwo było zgodne i szczęśliwe, Zofia zaś obdarzyła króla dwoma synami – Władysławem i Kazimierzem. Dzięki kronice Długosza wiadomo, jak wyglądał król pod koniec życia. „Wzrostu był miernego, twarzy ciągłej, chudej, u brody nieco zwężonej. Głowę miał małą, prawie całkiem łysą, oczy czarne i małe, niestatecznego wejrzenia i ciągle biegające. Uszy duże, głos gruby, mowę prędką, kibić kształtną, lecz szczupłą, szyję długą”. Mimo postępującego wieku opisywano go z podziwem jako zdrowego i silnego. Był inteligentny, wręcz przebiegły, i uparty. Miał liczne zainteresowania artystyczne: lubił tradycyjne malarstwo cerkiewne oraz muzykę, sprowadzał więc na dwór muzyków, aby tam mogli tworzyć, oraz malarzy, żeby ozdabiali komnaty królewskie oraz kościoły miasta. Był człowiekiem bardzo (i prawdziwie!) religijnym: m.in. często pielgrzymował do opactwa łysogórskiego (sanktuarium Świętego Krzyża), a już dojeżdżając, zawsze zatrzymywał się w okolicznej Słupi, aby dokończyć drogę jak pokutnik pieszo. Do końca życia pozostał bardzo skromny i na co dzień zadowalał się dość prostym poziomem życia, o czym świadczyło, m.in. że zazwyczaj (oczywiście poza pełnieniem obowiązków królewskich) chodził ubrany w barani kożuch pokryty suknem – jak wielu ówczesnych Polaków. Dał obu swoim krajom stabilizację i wytyczył ich wspólne losy na następne setki lat. Był najdłużej panującym królem polskim – władał 48 lat 2 miesiące i 27 dni. Z charakteru Jagiełło był romantykiem i to go ostatecznie zgubiło. Władca zmarł l czerwca 1434 r. w Gródku na Rusi (odtąd zwanym Jagiellońskim) na zapalenie płuc. Przeziębił się słuchając nocami śpiewu słowików.

Spoczywa w królewskiej katedrze na Wawelu – w sarkofagu z bardzo realistycznym wizerunkiem, na prawo od wejścia do katedry. Pod głową króla umieszczono wizerunek lwa, a koło nóg - smoka. Był mocny jak lew, a pokonał niejednego smoka.

Zobacz też: dokumenty związane z polityką władcy

Oprac. Anna Rau