Wstęp
Globalizacja informacji stała się możliwa głównie dzięki telefonii komórkowej oraz sieci internetowej. Ta niekontrolowana ani przez nikogo niesterowana pajęczyna połączeń komputerowych stała się nieodłącznym elementem życia i aktywności człowieka we wszelkich sferach działalności. Nie bez powodu o społeczeństwach informacyjnych często mówi się, iż są społeczeństwami sieci1. Jak zatem polskie biblioteki, a w wersji mikroregionu biblioteki konkretnego miasta jak Olsztyn, funkcjonują w cywilizacji informacyjnej?
Web 2.0/ Biblioteka 2.0
Wejście ludzkości w kolejne stulecie rozpoczęło falę powstawania nowych zjawisk. Obok aktywności namacalnej, życia w tradycyjnie pojęty sposób, obserwujemy również ekspansję bytu w wirtualnym świecie, jakim jest Web 2.0. Termin został spopularyzowany dzięki firmie O'Reilly Media, która w 2004 roku zorganizowała szereg konferencji poświęconych temu nowemu trendowi internetowemu2. Odnosi się do zjawiska, w którym internautom przestało wystarczać bierne przeglądanie stron. Zainicjowano więc łączenie się w grupy, aby wypracować i stworzyć projekty, które będą odnosiły się do różnych tematów i dziedzin. Społeczności te tworzą serwisy, które w wielu przypadkach odwołują się do tego, co dotyczy bezpośrednio także biblioteki i bibliotekarzy – książek i innych dokumentów.
Możliwe korzyści stosowania technologii Web 2.0 zaczęto dostrzegać także w bibliotekarstwie, w tym również konsekwencje, jakie ich rozwój i wykorzystanie przynosi bibliotekom. Bibliotekarze stosunkowo szybko zaadaptowali niektóre spośród narzędzi charakterystycznych dla Web 2.0., w szczególności pamiętniki internetowe zwane blogami, komunikatory, czy portale społecznościowe. Jednak to właśnie w tzw. biblioblogosferze (bibliotekarskich blogach) po raz pierwszy pojawił się termin Library 2.0 (Biblioteka 2.0) i – w konsekwencji – burzliwa dyskusja na temat jego istoty i zakresu.
Po raz pierwszy użył go i zdefiniował w 2005 roku Michael Casey we własnym blogu LibraryCrunch. Dwa lata później razem z Laurą C. Savastinuk opublikowali książkę pt. Library 2.0. A guide to participatory library service (Biblioteka 2.0. Partycypacyjny model usług bibliotecznych – przewodnik)3. Rozdział szósty Przewodnika został poświęcony narzędziom i technologiom Web 2.0 oraz możliwościom i praktycznym przykładom ich wykorzystania w bibliotekach. Autorzy podkreślają, że dostępne narzędzia mogą być wykorzystywane zarówno w komunikacji wewnętrznej pomiędzy pracownikami (przesyłanie i komentowanie ważnych dla instytucji informacji za pomocą wewnętrznego bloga, praca zespołowa z wykorzystaniem komunikatorów internetowych), jak i w komunikacji z otoczeniem (biblioteczne blogi informujące użytkowników o zbiorach, usługach czy wydarzeniach, serwisy poświęcone wybranej tematyce, programy czatowe do rozmów z czytelnikami, subskrypcja bibliotecznych podcastów z możliwością automatycznego ściągania nagrań np. za pomocą programu iTunes, biblioteczne przestrzenie w MySpace itp.). Jednym słowem opisano możliwości zastosowania elektronicznych aplikacji, które w praktyczny i atrakcyjny sposób mogą poprawić komunikację zarówno między czytelnikami a bibliotekarzami, jak i wśród samych bibliotekarzy.
W Polsce niezwykle pozytywnie została odebrana publikacja Grzegorza Gmiterka w „Biuletynie EBIB” z 2007 roku, popularyzującym narzędzia Web 2.04. W zwięzły i logiczny sposób autor tekstu przedstawił korzyści sieci Web 2.0 (w porównaniu do statycznej technologii 1.0, opartej na biernym linkowaniu). Jako że zagadnienie Bibliotek 2.0 zdaniem Gmiterka jest ciągle żywe i wymaga stałej aktualizacji, dlatego autor jest jednym z twórców popularnego bloga Biblioteka 2.05, który stale poszerza wiedzę na ten temat (od 8 marca 2007 roku). Blog funkcjonuje we współpracy z wcześniej powstałym forum o tej samej nazwie oraz posiada profil na Facebooku.
Od tego czasu także w Polsce bibliotekarze zaczęli przetwarzać termin Biblioteka 2.0 zainicjowany przez Michaela Casey’a, reinterpretować i rozwijać znaczenie tego pojęcia, w efekcie czego powstało już kilkanaście jego definicji (i wciąż powstają nowe).
Definicją, która oddaje w pełni interaktywny charakter Biblioteki 2.0. jest termin przytoczony przez Jack’a Maness’a, autora tekstu Biblioteka 2.0 w teorii: co Web 2.0 oznacza dla bibliotek6, w którym sformułował własną definicję i teoretyczne założenia koncepcji Biblioteki 2.0. Według Manessa Biblioteka 2.0 – to zastosowanie interaktywnych, współtworzonych oraz multimedialnych technologii sieciowych do udostępniania w Internecie bibliotecznych zasobów i usług. Zakres pojęciowy tej definicji został zawężony do bibliotecznych usług w Internecie, a nie – jak w przypadku innych definicji – bibliotecznych usług w ogóle.
Sformułowane przez Manessa założenia teoretyczne dla koncepcji Biblioteki 2.0 obejmują cztery elementy:
Użytkownicy Biblioteki 2.0 aktywnie uczestniczą w tworzeniu bibliotecznych zasobów informacyjnych i usług za pośrednictwem zastosowanych w bibliotecznych serwisach www interaktywnych technologii i narzędzi Web 2.0. Dzięki temu tworzenie zasobu staje się procesem dynamicznym, a funkcje twórcy, pośrednika oraz odbiorcy informacji wzajemnie się przenikają. Biblioteka 2.0 wykorzystuje różnorodne usługi (także multimedialne) do komunikowania się z użytkownikami i tym samym umożliwia im zaistnienie w wirtualnej bibliotecznej przestrzeni. Innowacyjność społeczna Biblioteki 2.0 polega na ciągłej zmianie oraz dostosowywaniu się do potrzeb społeczności użytkowników przy jednoczesnym pozwalaniu tej społeczności na organizowanie swojej obecności w sieci, wprowadzanie nowych sposobów tworzenia, wyszukiwania oraz wykorzystywania informacji.
Narzędzia Web 2.0.
Wspomniany wcześniej Grzegorz Gmiterek wymienił podstawowe narzędzia, które można eksploatować z korzyścią dla biblioteki: weblogi (blogi), podcasty, czytniki RSS, komunikatory internetowe, aplikacje typu Wiki i Flickr. Od 2007 roku powstały i upowszechniły się inne platformy internetowej łączności. Aby ożywić nieco statyczny do tej pory katalog biblioteczny pracownicy nowej generacji zaczynają wykorzystywać komercyjne programy do prezentacji w sieci katalogów OPAC, umożliwiające zastosowanie w katalogach elementów Web 2.0, np. tagowania7, oceniania rekordów bibliograficznych przez czytelników lub pisania uwag czy recenzji. Na świecie funkcjonują już katalogi oferujące użytkownikom bibliotek możliwość tagowania (w Polsce taką funkcję posiada najnowsza wersja systemu obsługi bibliotek cyfrowych dLibra). Jednak w obawie przed brakiem uporządkowania i zbytnią łatwością modyfikacji treści owe narzędzie nie zyskało jeszcze w polskich bibliotekach popularności.
Powszechnie używane i popularne wśród użytkowników wirtualnej przestrzeni są dzienniki internetowe, czyli blogi. Blog (ang. weblog – dosł. rejestr sieciowy) to internetowy pamiętnik, którego początki sięgają 1997 roku. Wtedy to John Barger użył określenia web blog, by opisać swoją stronę (www.robotwisdom.com). W 1999 roku Peter Merholtz skrócił tę nazwę i stronę, której był autorem i określił mianem bloga. (www.peterme.com). Został pierwszym blogerem, mimo że nazwa osoby prowadzącej internetowy dziennik jeszcze nie funkcjonowała. Rozpoczął pisanie e-zapisów już w 1994 roku. W Polsce pierwszy blog powstał w 2001 roku (funkcjonowanie rozpoczął wtedy serwis Blog.pl – www.blog.pl – który umożliwiał użytkownikom Internetu tworzenie bloga)8.
Blogi znajdują wiele zastosowań: bywają osobiste, ale mogą być wykorzystywane jako wortale poświęcone określonej tematyce, narzędzia marketingu, komunikacji itp. Jednak spełniają przede wszystkim funkcje społeczne i użytkowe, gdyż są najprostszym i najtańszym sposobem na założenie własnej strony internetowej i tym samym zaistnienie w sieci.
Poodtypem9 blogu, który w ostatnich latach zyskał wyjątkową popularność w komunikacji internetowej, jest mikroblog. Mikroblogi (tumblelogi) – dzienniki internetowe, których głównym nośnikiem informacji są krótkie, jednozdaniowe wpisy. Do serwisów oferujących usługę mikroblogowania należą: Twitter (www.twitter.com), Jaiku (www.jaiku.com), Plurk (www.plurk.com), czy polskie Spinacz (spinacz.pl), Flaker (flaker.pl), Blip (blip.pl) oraz Pinger (www.pinger.pl). Zbudowanie odpowiedniej grupy źródeł (osób obserwowanych na coraz popularniejszym Twitterze czy Blipie) pozwala być na bieżąco informowanym o najnowszych artykułach, serwisach, dyskusjach, konferencjach. Mikrobloging może stać się wartościowym narzędziem wspierającym zdobywanie wiedzy.
Kończąc opis zjawiska blogów, należy podkreślić fakt, na który zwrócili uwagę Adrian Wójcik i Elżbieta Dryll, którzy uwzględnili aspekt świadomości indywidualnej i zbiorowej środowiska blogosfery10. Według badaczy autor blogu powinien poprzez odniesienia zawarte w tekście dawać wyraz przynależności do subkultury blogowej (w naszym przypadku do około bibliotecznej). Tworzenie biblioblogów wypełnia funkcję społeczną blogów. Blog integruje i tworzy więzi, zaś jego twórcy i odbiorcy w efekcie wspólnych zainteresowań, wymiany opinii, zbiorowego rozstrzygania problemów naukowych i zawodowych mogą stać się powiązaną wewnętrznie wirtualną społecznością uczonych.
Strategie marketingowe w bibliotece powinny reagować na wszelkie zmiany – od społeczno-kulturowych, po polityczne, a także technologiczne. Boom informacyjny, a zwłaszcza wynalazek i rozwój Internetu, wpłynął także na marketing bibliotek, które, wykorzystując owe osiągnięcia, stają przed nowymi wyzwaniami i wymaganiami. Dlatego też zdaniem Dawida Xia11, amerykańskiego badacza, należy doceniać takie narzędzie jak światowy portal społecznościowy Facebook. Jest on jednym z bardziej zaawansowanych narzędzi technologii Web. 2.0, które zostało włączone do działań marketingowych biblioteki. Poprzez rewolucyjnie interaktywną stronę internetową Facebooka szybko stał się on bardzo popularny wśród studentów. Jego popularność do 2011 roku stale i bardzo szybko wzrastała12. Jednak od czerwca 2011 roku zaobserwowano koniec ekspansji i powolne zmęczenie tzw. „efektem Facebooka”13 (wszelkie formy aktywizmu: nagłe powstawanie wspólnot zainteresowań wokół konkretnej wiadomości, przybierające czasem postać protestów, mające źródło na Facebooku). W sferze bibliotekarskiej przykładami takiej aktywności, oprócz profili bibliotek, są reakcje na chociażby raport czytelnictwa za 2010 rok, opublikowany przez Bibliotekę Narodową14, który zaowocował bibliotekarskim protestem formie akcji pt. „Olej stado! Bądź czarną owcą”. Z kolei wydarzeniami integrującymi towarzysko biblioteczne środowisko jest tzw. „BiblioGrill” (camp bibliobranży), czy „Odjazdowy Bibliotekarz” (coroczny rajd rowerowy), także mające własne profile na Facebooku.
Narzędziem, które pomaga w bezpośrednich kontaktach pomiędzy bibliotekarzem a użytkownikiem, jest komunikator internetowy (ang. instant messenger), czyli program pozwalający na natychmiastowe przesyłanie komunikatów (tekstowych, wideo, plików) pomiędzy dwoma lub więcej komputerami (konferencja). Dużą popularnością cieszą cię wideo komunikatory typu Skype, ale taką funkcję dodaje się również w kolejnych modyfikacjach najczęściej wykorzystywanych komunikatorów typu Gadu Gadu, Tlen, Stefan, Aququ. W bibliotekach wykorzystuje się je najczęściej jako pomoc w odpowiedziach na pytania czytelników, np. Zapytaj bibliotekarza.
Olsztyn 2.0.?
Zanim przystąpię do opisu stopnia wykorzystania narzędzi Web 2.0. w bibliotekach Olsztyna, wskażę na charakter materiału źródłowego, którym są strony www, odnoszące się do sieci internetowej pierwszej generacji. Chodzi mianowicie o Web 1.0., która w porównaniu z wersją 2.0. charakteryzuje się statycznością, a jej zadaniem jest uporządkowanie ludzkiej wiedzy. Do tego celu wykorzystuje się najbardziej popularne formaty typu: HTML, TXT, JPG czy GIF15. Jednak sama znajomość tworzenia internetowego wizerunku firmy czy urzędu to niezbędny element w świadomej walce o zachowanie konkurencyjności i utrzymanie stabilnej pozycji biblioteki w jej naturalnym środowisku. We współczesnych realiach konieczne wydaje się zilustrowanie usług i zbiorów bibliotecznych w Internecie, umożliwienie komentowania, oceniania, konsultacji. Jak więc radzą sobie z tym biblioteki wojewódzkiego miasta Warmii i Mazur?
Podstawą analizy wykorzystania narzędzi Web 2.0. jest lista bibliotek Olsztyna umieszczona na stronie Nowego Ebibu w zakładce Biblioteki (http://www.nowyebib.info/baza-bibliotek). Na wykazie znajduje się 23 biblioteczne linki, jednak z po bliższej analizie wynika, że w Olsztynie aktywny odnośnik www mają 22 biblioteki (jedna jest powtórzona dwa razy). Spośród nich 4 to biblioteki szkolne, 4 należą do trzech prywatnych szkół wyższych, 4 to mutacje wydziałowe Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie wraz z stroną domową biblioteki, 4 to oddziały Miejskiej Biblioteki Publicznej, oraz pozostałe 6 należą do bibliotek instytucji i ośrodków: Centrum Polsko-Francuskiego Cotes d’Amor Warmia i Mazury, Mediateki Języka Niemieckiego Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza, ponadto Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Warmińsko-Mazurskiej Biblioteki Pedagogicznej im. Prof. T. Kotarbińskiego oraz Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny.
Łącznie w Olsztynie informacje w Internecie zamieszczają 22 biblioteki, z czego 6 posiada własne strony internetowe, a pozostałe 16 funkcjonuje jako zbiór informacji umieszczanych na stronie domowej instytucji nadrzędnej. Na wszystkich stronach www biblioteki umieściły podstawowe informacje typu: godziny otwarcia czy ogólny opis zbiorów. Dla kontrastu jednak tylko 7 bibliotek informuje swoich użytkowników na temat aktualnych wydarzeń: wystaw, imprez, konkursów, szkoleń. Dziewięć bibliotek posiada własny katalog komputerowy i umieszcza o nim informację w Internecie. Niestety nie wszystkie posiadają informację o skrzynce mailowej, za pomocą której czytelnicy mogliby kontaktować się z bibliotekarzami (brak adresu poczty mailowej u 3 bibliotek).
Wykorzystanie najpopularniejszych narzędzi Web 2.0. w Bibliotekach Olsztyna, które istnieją w sieci internetowej, przedstawiono za pomocą wykresu:
Mimo stałej obecności Internetu w życiu społeczeństwa narzędzia integrujące bibliotekę z jej użytkownikami są nieznacznie wykorzystywane w Olsztynie. Tylko jedna biblioteka (Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego) prowadzi dodatkowo swój internetowy dziennik. Jednak wpisy na blogu stanowią odpowiednik tablicy informacyjnej (na temat czytelnika roku/miesiąca, nowości w zbiorach biblioteki, wydarzeń czy zajęć bibliotecznych) i taką też pełnią funkcję. W bardzo małym stopniu służą komentowaniu i wyrażaniu opinii przez użytkowników. Wspomniana biblioteka zasługuje na szerszy opis, gdyż jako jedna z nielicznych wykorzystuje wszystkie narzędzia Web 2.0.: posiada profil na Facebooku, numer Gadu Gadu oraz różnego rodzaju wtyczki internetowe umożliwiające dzielenie się bibliotecznymi informacjami na innych popularnych stronach społecznościach czy komunikatorach, np.: Wykop, Digg, NK (śledzik), Fleker czy Twitter.
Jak wynika z analizy narzędzi Web 2.0. wykorzystywanych przez biblioteki Olsztyna, ich wykorzystanie jest bardzo małe. Najpopularniejszym sposobem internetowych interakcji biblioteka-czytelnik jest Facebook, portal społecznościowy oraz komunikator Gadu Gadu.
Niezwykle popularna w Olsztynie Planeta 11 – Multimedialna Biblioteka Młodych 11 jest Filią Miejskiej Biblioteki Publicznej. W swej ofercie oprócz zbiorów posiada szeroką gamę atrakcji w formie różnego rodzaju imprez: dyktando z gościnnym udziałem prof. Jerzego Bralczyka, turnieje gier komputerowych, targi i kawiarenki językowe, koncerty unplugged czy konkursy na nakręcenie krótkometrażowego filmu. Na facebookowym profilu Planety 11 chęć stałego kontaktu z wybrana medioteką za pomocą popularnej aplikacji „Lubię to!” zadeklarowało już 506 osób. Od tej pory na tzw. tablicy indywidualnego użytkownika pojawiać się będą bieżące wpisy zamieszczane przez Planetę 11, które każdy może komentować i oceniać. Ponadto wspominana biblioteka posiada własny kanał na YouTube, na którym umieszcza krótkie filmiki-relacje z wydarzeń, jakie są przez nią organizowane. Do tych samych celów swój kanał YouTube wykorzystuje Wojewódzka Biblioteka Publiczna. Na profilu na Facebooku tej ostatniej i Warmińsko-Mazurskiej Biblioteki Pedagogicznej liczba fanów, jak do tej pory, nie przekroczyła 250 osób.
Jeśli chodzi o aktywne wykorzystanie komunikatorów w kontaktach z użytkownikiem, należy wspomnieć, iż Biblioteka Główna i Czytelnia Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej używa Gadu Gadu jako środka kontaktu, traktowanego na równie z telefonem, zaś Wojewódzka Biblioteka Publiczna umieściła je na stronie głównej biblioteki, jako element spełniający funkcję doradczą: aplikację pt. Pytania do bibliotekarza.
Podsumowanie
Nasuwa się pytanie, skąd tak niskie wykorzystanie narzędzi Web 2.0. w bibliotekach Olsztyna? Czy w innych miastach Polski jest podobna sytuacja? Pozytywnym przykładem w tej kwestii jest działalność Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie (www.rajska.info), której integracja internetowa środowiska czytelniczego przynosi wymierne wyniki (ponad 2 500 sympatyków na Facebooku). WBP w Krakowie aktywnie wykorzystuje już znane narzędzia Web 2.0., typu Gadu Gadu, mailowy biuletyn biblioteczny (newsletter), ale posiada również profil na nowym portalu społecznościowym Google+, konkurencie Facebooka.
Zamiast wysnuwać własne przypuszczenia na temat sytuacji Olsztyna w kontekście wykorzystywania przez nie narzędzi Web 2.0. posłużę się doświadczeniami bibliotek amerykańskich. Podobny problem postawili sobie badacze zjawiska Biblioteki 2.0., Frederick Nesta i Jia Mi, analizujący przydatność wykorzystania Web 2.0. w bibliotekach16. Doszli do wniosku, że biblioteki muszą zdać sobie sprawę z tego, że marketing biblioteczny (do którego wykorzystuje się Web 2.0.) to nie tylko promocja, ale przede wszystkim ciągła poprawa jakości usług i tworzenie wartości dodanej. Podczas gdy wszyscy zgadzają się, że interakcja z czytelnikami w bibliotekach jest bardzo ważna, to już należy mocno zastanowić się, czy biblioteki powinny być traktowane jako miejsce socjalizacji, rozrywki – tak jak portale społecznościowe. Jak wynika z obserwacji dokonanych na terenie bibliotek olsztyńskich, pracownicy i użytkownicy biblioteki chcący pozyskać jakieś dane i informacje albo podzielić się nimi raczej posługują się listami odbiorców e-mailowych, a nie portalami społecznościowymi. Niskie użycie stron bibliotek na portalach społecznościowych jeszcze raz wskazują, że dla czytelników biblioteki są przede wszystkim miejscem nauki i badań. Chociaż i to się zmienia. Część informacji, których czytelnicy poszukują, może być łatwiej znaleziona poza biblioteką. Informacje dostępne w bibliotece często mają selektywny, specjalistyczny, a nie całościowy, ogólny charakter.
1 M. Walczak, Uwarunkowania funkcjonowania bibliotek w społeczeństwie informacyjnym, W: Biblioteka w społeczeństwie informacyjnym: edukacja-informacja-media, pod red. M. Drzewieckiego i M. Majewskiej, Warszawa 2005, s. 25.
2 T. O'Reilly, What Is Web 2.0, [Dostęp: 11.10.2011] <http://oreilly.com/web2/archive/what-is-web-20.html>.
3 F. Nesta, J. Mi, Library 2.0 or Library III: returning to leadership, „Library Management” 2011, vol. 32, No 1/2. [Dostęp: 12.10.2011] <http://www.emeraldinsight.com/journals.htm?articleid=1901416&show=html>.
4 G. Gmiterek, Library 2.0. Możliwości zastosowania Web 2.0 w bibliotekach polskich, W: „Biuletyn EBIB” 2007, nr 4 (85) [Dostęp: 11.10.2011] http://www.ebib.info/2007/85/a.php?gmiterek. Cały numer 4/2007 „Biuletynu EBIB” jest poświęcony został technice i innowacjom w bibliotekach.
5 Biblioteka 2.0: Blog społeczności czytelników i bibliotekarzy cyfrowych [Dostęp: 11.11.2011] <http://blog.biblioteka20.pl>.
6 A. Koszowska. Jack Maness o teorii Biblioteki 2.0 oraz o tym, co Web 2.0 oznacza dla bibliotek , W: „Biuletyn EBIB” 2007, Nr 4, [Dostęp: 11.10.2011] <http://www.ebib.info/2007/85/a.php?koszowska>.
7 Tagi to metadane w postaci dowolnie dobranych słów kluczowych lub fraz. Nie są tworzone przez specjalistów informacji, więc nie podlegają żadnym formalnym regułom. Oznacza to, że dany przedmiot (dokument) może zostać opisany za pomocą słowa lub słów, które określą związek tego dokumentu z jakąkolwiek ideą powstałą w umyśle użytkownika. Znaczenie użytych słów nie musi być oczywiste dla każdego, dlatego też wiele tagów jest zrozumiałych tylko dla ich autorów.
O pozytywnych aspektach wykorzystania tagów w bibliotece Patrz: J. Furner, User tagging of library resources: Toward a framework for system evaluation, in: WORLD LIBRARY AND INFORMATION CONGRESS: 73RD IFLA GENERAL CONFERENCE AND COUNCIL 19-23 August 2007, Durban, South Africa [Dostęp: 25.11.2011] <http://www.ifla.org/iv/ifla73/index.htm>.
8 P. Potrykus-Woźniak, Słownik nowych gatunków i zjawisk literackich, Warszawa – Bielsko-Biała 2011, s. 12-15.
9 L. Defert-Wolf, Blogi i RSS dla bibliotekarzy i bibliotek, W: „Biuletyn EBIB” 2007, nr 7 (88), [Dostęp: 11.10.2011] <http://www.ebib.info/2007/88/a.php?derfert>.
10 A. Wójcik i E. Dryll, Formalna analiza języka blogów - prezentacja metody, W: Narracja : teoria i praktyka, pod red. B. Janusz, K. Gdowskiej, B. de Barbaro, Kraków 2008, s. 155-171.
11 D. Xia, Marketing library services through Facebook groups, „Library Management” 2009, vol. 30, no 6/7, pp. 469-478. [Dostęp: 3.11.2011] <http://www.emeraldinsight.com/journals.htm?issn=0143-5124&volume=30&issue=6/7&articleid=1801115&show=html>.
12 Raporty publikowane na stronie Komputer Świat (www.komputerswiat.pl) wskazują kolosalny wzrost w latach, średnio 50mln nowych użytkowników co pół roku: kwiecień 2010r. ok. 100mln, lipiec 2010r. ok. 150mln. Patrz: D. Długosz, Ilu użytkowników ma Facebook?, „Komputer Świat”, [Dostęp: 13.04.2011] <http://www.komputerswiat.pl/nowosci/internet/2010/28/ile-uzytkownikow-ma-facebook.aspx>; M. Chrobot Facebook dostał zadyszki. Czy to koniec ekspansji?, „Komputer Świat” [Dostęp: 20.11.2011] <http://www.komputerswiat.pl/nowosci/internet/2011/24/facebook-dostal-zadyszki-czy-to-koniec-ekspansji.aspx>.
13 D. Kirkpatrick, Efekt Facebooka, Warszawa 20011, s. 14-24.
14 Z czytelnictwem nadal źle - raport z badań Biblioteki Narodowej, [Dostęp: 23.11.2011] <http://www.bn.org.pl/aktualnosci/230-z-czytelnictwem-nadal-zle---raport-z-badan-biblioteki-narodowej.html>.
15 H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Warszawa 2007, s. VIII.
16 F. Nesta, J. Mi, op.cit.
