Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ukazała się niedawno książka na temat słów kluczowych, szeroko dziś wykorzystywanych w praktyce informacyjnej. Autor książki dr hab. Wiesław Babik jest jednym z największych specjalistów z zakresu języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych w Polsce, autorem wielu publikacji na ten temat oraz współautorem m.in. szesnastu słowników słów kluczowych. Problematyką języków słów kluczowych zajmuje się, jak sam podaje w omawianej książce pt. Słowa kluczowe (s. 12), od 1986 roku.
Najnowsza książka Wiesława Babika jest syntetycznym i wielostronnym obrazem problematyki tożsamości języka słów kluczowych, czyli cech, które odróżniają go od innych języków informacyjno-wyszukiwawczych. Praca w swoim głównym nurcie wpisuje się w obszar badań z dziedziny lingwistyki strukturalnej i funkcjonalnej. Trzeba tu dodać, że współczesne badania z zakresu słów kluczowych mają charakter interdyscyplinarny, wykorzystywane są teorie nie tylko z zakresu lingwistyki, ale także kognitywistyki, czyli nauk o poznaniu, w tym psychologii, filozofii, informatyki, neurobiologii oraz antropologii. Chociaż piśmiennictwo (światowe i polskie) na temat słów kluczowych można uznać za bogate to jednak przeważały, jak do tej pory, prace o charakterze przyczynkarskim, brakowało całościowego opracowania, głębszej refleksji teoretycznej oraz określenia kierunków rozwoju słów kluczowych. Tak więc omawiana rozprawa wypełnia lukę w piśmiennictwie światowym, a ze względu na badania własne autora, jego własne oceny i przemyślenia jest bardzo cenną pozycją w badaniach z zakresu słów kluczowych. Badaniach bardzo potrzebnych, ponieważ, jak zauważył autor „za rozpowszechnieniem ich używania nie poszły badania tych języków, a przynajmniej nie w takim stopniu, w jakim następowało ich upowszechnianie i nie z taką dynamiką, z jaką następuje wykorzystanie” (s. 12).
Praca składa się z trzech zasadniczych części poprzedzonych wstępem pt. Metodologiczne aspekty rozważań nad słowami kluczowymi, w którym określone zostały problem i tezy badawcze, w tym przyjęta bardzo szeroka formuła słów kluczowych, obejmująca zarówno tradycyjne słowa kluczowe, jak też słowa kluczowe używane w Internecie.
Część pierwsza pt. Słowa kluczowe w różnych kontekstach jest prezentacją i uzasadnieniem nowej perspektywy badawczej oraz określeniem różnic w stosunku do perspektywy dotychczasowej. Składa się z czterech podrozdziałów dotyczących: pola znaczeniowego terminu „słowo kluczowe”, wykorzystywania słów kluczowych w systemie WWW oraz ich psycholingwistycznych i językowych determinant. Autor podkreślił podwójne znaczenie tego terminu w działalności informacyjnej. W pierwszym, szerokim znaczeniu, słowem kluczowym nazywa się każde wyrażenie (wyraz) języka naturalnego wybrane z tytułu, z tekstu dokumentu lub spoza dokumentu, wykorzystywane do etykietowania treści dokumentu lub dowolne słowa z pytania informacyjnego charakteryzujące jego treść. Innymi słowy w tym znaczeniu słowa kluczowe są wyrażeniami języka naturalnego, co znajduje odbicie, jak stwierdził autor, w wielu definicjach, których przykłady cytuje w swojej książce. W drugim znaczeniu, na co zwracają uwagę nieliczne definicje, słowo kluczowe jest rozumiane jako jednostka leksykalna języka słów kluczowych, czyli języka sztucznego, rozumianego jako język, którego słownictwo tworzą wyrażenia zwane słowami kluczowymi, wybierane z tekstu dokumentu lub z treści pytania informacyjnego, kontrolowane w części lub w pełni, a gramatykę stanowią reguły indeksowania współrzędnego (s. 33). Te dwa znaczenia terminu, co zauważył autor, nie są powszechnie uświadamiane przez użytkowników systemów informacyjno-wyszukiwawczych, którzy posługując się słowami kluczowymi nie traktują ich jako elementów języka słów kluczowych (s. 77). W związku z rozwojem technologii komputerowej i Internetu autor postuluje potrzebę zmiany paradygmatu teorii języków słów kluczowych z systemowego na sieciowy. Podstawę przyjęcia paradygmatu sieciowego stanowią wyniki badań psychologicznych, psycholingwistycznych i językoznawczych. W tej części przedstawia ponadto wpływ wybranych teorii organizacji i mechanizmów poznawczych człowieka (w tym modeli organizacji pamięci) na strukturę i funkcje słów kluczowych.
Część druga książki odnosi się do drugiego z wyróżnionych znaczeń terminu słowa kluczowe, tj. do modelu klasycznego języka słów kluczowych, i nosi tytuł Słowo kluczowe jako jednostka leksykalna języka słów kluczowych. Stanowi ona zasadniczy człon rozważań autora. Składa się z sześciu podrozdziałów dotyczących: genezy języka słów kluczowych, problemów definicyjnych, tożsamości (funkcje i struktura języka), jego związków z językiem naturalnym, różnych odmian oraz związków z innymi językami paranaturalnymi. Warto tu przytoczyć trzy wnioski badacza z analizy historii języków słów kluczowych: 1) języki te mają ten sam rodowód co języki haseł przedmiotowych; 2) były modelowane na językach haseł przedmiotowych; 3) są odrębne od języków deskryptorowych i języków haseł przedmiotowych, ponieważ różnią się od nich strukturą (s. 84-85). Problemy definicyjne związane są z traktowaniem języków słów kluczowych jako naturalnych lub jako sztucznych. Autor uważa, że przesądzać o tym powinna metoda ich budowy (użycie metody indukcyjnej decyduje o tym, że język ten jest naturalny, innej, np. dedukcyjnej, że jest to język sztuczny). Proponuje tym samym następującą definicję języka słów kluczowych, wspólną dla odmiany klasycznej i nieklasycznej, które to rozróżnienie wprowadza w swojej rozprawie: język informacyjno-wyszukiwawczy o notacji paranaturalnej, którego słownictwo stanowią wyrażenia zwane słowami kluczowymi, a gramatykę stanowią reguły indeksowania współrzędnego. Jest to definicja szersza w stosunku do definicji słownikowej (Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, oprac. B. Bojar, Warszawa 2002), odnoszącej się do odmiany klasycznej. W tej części rozprawy znajduje się opis funkcji i struktury języka słów kluczowych, ponadto charakterystyka inżynierii języka naturalnego na jego potrzeby, a także omówienie kryteriów podziału i odmian tego języka (w tym zalet i wad). Autor podkreśla, że w klasycznych językach słów kluczowych priorytetowo traktuje się zasób leksykalny, który służy głównie do identyfikacji elementów treści dokumentów i mniejszą rolę odgrywa w odwzorowywaniu relacji semantycznych pomiędzy obiektami odwzorowywanej rzeczywistości dokumentacyjnej. Natomiast języki słów kluczowych w odmianie języków swobodnych słów kluczowych stanowią niejako zredukowaną na potrzeby procesów informacyjnych odmianę języka naturalnego. Ostatni podrozdział części drugiej zawiera porównanie klasycznego języka słów kluczowych z innymi językami paranaturalnymi, tj. językiem deskryptorowym i językiem haseł przedmiotowych.
Część trzecia rozprawy pt. Słowa kluczowe w systemach wyszukiwania informacji jest prezentacją wyników badań własnych autora. Polegały one na analizie porównawczej słowników słów kluczowych systemów tradycyjnych (np. Synaba, Cytbin, Baztech) oraz zastosowań słów kluczowych w Internecie. Efektem tych badań jest m.in. propozycja autora dotycząca zestawu kryteriów opisu języków słów kluczowych, obejmująca szesnaście kategorii, takich jak np.: zakres pola semantycznego, stopień kontroli słownictwa, liczba języków stanowiących podstawę słownictwa, osoba tworząca charakterystyki, czy metoda tworzenia języka. W części tej omówiono ponadto pragmatykę ogólną i szczegółową języka słów kluczowych oraz związki słów kluczowych z konkretnym językiem naturalnym. W obliczu ogromnego rozwoju nieklasycznych języków słów kluczowych i popularności słów kluczowych w wyszukiwaniu w Internecie, będących de facto formą wykorzystania języka naturalnego, autor postawił pytanie: Czy to już koniec języków słów kluczowych? (s. 194). Podobne pytanie notabene, ale odnoszące się do języków informacyjno-wyszukiwawczych w ogóle, postawiła prof. dr hab. Bożenna Bojar na IX Forum Informacji Naukowej i Technicznej w Zakopanem w 2007 roku. Omawiana rozprawa Wiesława Babika przynosi odpowiedź dotyczącą języków słów kluczowych, otóż faktycznie możemy mówić o końcu nieklasycznych języków słów kluczowych.
Warte przytoczenia jest zdanie autora pracy z jej zakończenia (Od rozważań teoretycznych do praktyki): „Języki słów kluczowych dzięki nowym możliwościom systemów wyszukiwania informacji w Internecie zatoczyły koło, wracając do swojej pierwotnej postaci, to jest do swobodnych słów kluczowych, będących w istocie wyrażeniami języka naturalnego” (s. 215).
Najnowsza książka Wiesława Babika jest bardzo wartościową pozycją nie tylko w odniesieniu do badań nad słowami kluczowymi, ale także w dydaktyce związanej z nauką o informacji i bibliotekoznawstwem, i będzie zapewne umieszczona w spisie lektur obowiązkowych. Jej lektura jest cenna nie tylko dla teoretyków, zaciekawi także praktyków związanych z działalnością informacyjną.