W ostatnim dziesięcioleciu XXI wieku zaszły w akademickich bibliotekach polskich istotne zmiany. Wiązało się to przede wszystkim z budową i modernizacją budynków bibliotecznych, które po wieloletnim zastoju lat powojennych zaczęły się dynamicznie rozwijać wbrew pesymistycznym przewidywaniom, że tradycyjne biblioteki w dobie powszechnej informatyzacji i digitalizacji przestaną istnieć. Renesans bibliotek ma miejsce w wielu krajach, gdzie nowe obiekty biblioteczne są nadal projektowane, budowane i modernizowane. W Polsce, w latach 1999 – 2010, wybudowano kilkanaście nowych budynków przeznaczonych dla szkół wyższych, a liczne starsze biblioteki, np. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, czy Biblioteka Politechniki Warszawskiej zostały w znaczący sposób zmodernizowane. W zaistniałej rzeczywistości biblioteki akademickie stały się otwarte na zmiany w zakresie wprowadzania nowych usług i ciekawych rozwiązań przestrzeni bibliotecznej, tworzenia nowoczesnych struktur, doskonalenia procesów zarządzania, współpracy międzybibliotecznej, organizowania bibliotek cyfrowych, rozwoju technologii informacyjnej, nie mówiąc już o komputeryzacji, dydaktyce i badaniu potrzeb użytkowników.
Temat ogólnopolskiej konferencji naukowej, zorganizowanej przez Bibliotekę Uniwersytecką UWM w Olsztynie (Olsztyn, 20-22 września 20010 r.) pt. „Biblioteka otwarta na zmiany” nawiązywał do tych aktywnych i twórczych działań bibliotek akademickich. Intencją organizatorów Konferencji było przede wszystkim zwrócenie uwagi na zagadnienia dotyczące nowych form udostępniania, w tym wolnego dostępu do zbiorów. Istotne były doświadczenia tych bibliotek, które dzięki nowym lub zmodernizowanym budynkom bibliotecznym wprowadziły tę formę udostępniania, możliwą przede wszystkim w nowych, przestrzennych wnętrzach bibliotek. Ze względu na fakt, że polskie piśmiennictwo na temat wolnego dostępu jest bardzo skromne istotne było, aby referaty wygłaszane w czasie konferencji w pewnym chociaż stopniu zapełniły lukę w piśmiennictwie dotyczącym tego zagadnienia. O wolnym dostępie jedynie marginalnie wspomina się w Bibliotekarstwie naukowym (Warszawa 1956); również niewiele pisze na ten temat Jerzy Ratajewski w podręczniku Bibliotekarstwo (wyd. 2 uzup. i rozsz., Warszawa 1998, s. 171-174). Kilka artykułów na temat wolnego dostępu opublikował Henryk Hollender, gorący orędownik tej formy udostępniania i, wspólnie z Ewą Kobierską-Maciuszko, autor koncepcji wolnego dostępu w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego.
Wolny dostęp do zbiorów, który jak twierdzi H. Hollender (Porozmawiajmy o architekturze bibliotek, „Bibliotekarz” 2009, nr 7-8 s. 6-10) jest dziś światowym standardem, pojawił się w amerykańskich bibliotekach publicznych w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. W latach trzydziestych XX wieku zaczęto tę formę udostępniania wprowadzać w Stanach Zjednoczonych w bibliotekach akademickich. William Warner Bishop, wybitny amerykański bibliotekarz, pracownik Biblioteki Kongresu i wieloletni dyrektor Biblioteki University of Michigan oraz drugi w historii przewodniczący IFLA (w l. 1931-1936) był w czasie swojej aktywności zawodowej, przypadającej na lata 1908-1941, wielkim zwolennikiem otwartości bibliotek naukowych, działalności informacyjnej bibliotekarzy i … wolnego dostępu do półek. Pisał on, „[…] że nie ma bardziej żywotnej siły w kształceniu studentów niż ścisły i bezpośredni kontakt osobisty z całą biblioteką uniwersytecką” (cyt. za H. Lemaitre, Wolny dostęp do półek [W:] Wolny dostęp do półek w bibliotekach, Warszawa 1962 „Zeszyty Przekładów” nr 2-3 s. 55-56). Jego zdaniem znaczy to więcej aniżeli katalogi, bibliografie i pracownicy informacji naukowej. Ładnie określił tę formę udostępniania wspomniany już H. Hollender, pisząc artykuł pod znamiennym tytułem – Księgozbiór jako katalog. O pożytkach oświeconego buszowania wśród półek („Poradnik Bibliotekarza” 1990 nr 10 s. 25-28. Głosicielem idei wolnego dostępu jest też znany wszystkim pisarz włoski Umbro Eco, który w zakończeniu swojego eseju O bibliotece pisał: „ Gmach [biblioteki] i jego wyposażenie powinny być estetyczne, wygodne i przytulne, a sprawą o zasadniczym znaczeniu jest to, by czytelnicy mieli bezpośredni dostęp do półek”.
Forma wolnego dostępu do półek, związana z czynnością przeglądania książek, określaną w języku angielskim jako „browsing”, rozpowszechniła się w bibliotekach amerykańskich w latach pięćdziesiątych XX wieku, a do polskich bibliotek publicznych trafiła w latach sześćdziesiątych XX wieku. Akademickie biblioteki stosowały ten system udostępniania głównie w czytelniach z dostępem do księgozbioru podręcznego. Dotychczasowe, często adaptowane lokale biblioteczne, nie pozwalały na taką organizację przestrzeni bibliotecznej, aby wolny dostęp stał się powszechny; wymaga on znacznie większej powierzchni aniżeli zapewniają stare budynki biblioteczne. Dopiero powstanie nowych bibliotek, projektowanych zgodnie z programem użytkowym, zakładającym formę wolnego dostępu do zbiorów, stworzył warunki do wprowadzenia tej formy udostępniania. Wzorem jest tutaj Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, otwarta pod koniec 2009 r., gdzie wolny dostęp jest najlepszym przykładem otwartości na zmiany w bibliotekach polskich i jednocześnie wzorem dla innych bibliotek.
Doświadczenia tej biblioteki oraz innych bibliotek, które w ostatnich latach wprowadziły ten system udostępniania stały się przedmiotem Konferencji olsztyńskiej. Autorzy referatów starali się pokazać rozwiązania wprowadzania wolnego dostępu w otwartych czytelniach, księgozbiorach dydaktycznych i wypożyczalniach. Zagadnienia te omawiały referaty Lilianny Nalewajskiej (Biblioteka z wolnym dostępem – jak budować i urządzić?) i Magdaleny Fedorczyk-Falis (Blaski i cienie wolnego dostępu do zbiorów. Z doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), reprezentujących Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego. O wolnym dostępie, realizowanym w ponad stuletnim budynku Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego, mówiły też Alicja Spaleniak i Helena Olszewska (Nowoczesna biblioteka w starym budynku. Możliwości zmian i ograniczenia). Doświadczenia wprowadzenia wolnego dostępu w wypożyczalni Biblioteki Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu przedstawiała Mirosława Wojciechowska ( Wolny dostęp do zbiorów w bibliotece Głównej (Wypożyczalni) Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu – 15 lat doświadczeń). Na temat sytuacji w tej Bibliotece mówiła również Katarzyna Regulska (Organizacja dostępu do zbiorów w bibliotece Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu: doświadczenia, zmiany, realia). Kilkuletnią zaledwie praktykę stosowania tej formy udostępniania przedstawiały referaty dotyczące nowo wybudowanych bibliotek uniwersyteckich. Są to Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego – otwarta w 2006 r. i Biblioteka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie – oddana do użytku w 2007 r. Mówili o nich Rafał Kulczycki z Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego (Wolny dostęp jako element nowoczesnego zarządzania, czyli co klientom (czytelnikom) daje fundamentalna zmiana w firmie (bibliotece) oraz z Olsztyna - Scholastyka Baran i Małgorzata Walczak-Wójciak (Aktywność czytelników w kontekście zagospodarowania przestrzeni Biblioteki Uniwersyteckiej w Olsztynie).
Dwa artykuły poświęcone były zagadnieniom układu zbiorów i klasyfikacji rzeczowej dokumentów stosowanych w wolnym dostępie, jakkolwiek zagadnienie to pojawiało się też w innych opracowaniach. Temat ten jest ważny ze względu na ułatwieniach w dotarciu do poszukiwanych zbiorów i optymalne rozmieszczenie wydawnictw na półkach dostępnych czytelnikom. Referowały te zagadnienia: Alicja Portacha z Politechniki Warszawskiej (Lokalna klasyfikacja rzeczowa i jej zastosowanie w organizacji zbiorów. Z doświadczeń Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej) oraz Danuta Szewczyk-Kłos i Dorota Wierzbicka-Próchniak z Uniwersytetu Opolskiego (Tworzenie układów działowych udostępnianych w czytelniach na przykładzie Biblioteki Głównej Uniwersytetu Opolskiego).
Trzy referaty dotyczyły zagadnień wolnego dostępu i działalności informacyjnej w uczelnianych bibliotekach wydziałowych. Były to prace Agnieszki Bajdy i Anny Gryta z Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie (Wolny dostęp w teorii i praktyce. Reorganizacja przestrzeni bibliotecznej na przykładzie Biblioteki Wydziału Biotechnologii i Hodowli Zwierząt ZUT ), Izabeli Nowakowskiej z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (Specyfika pracy informacyjnej w Bibliotece Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi) oraz Ewy Górniak z Biblioteki Uniwersyteckiej w Olsztynie (Zarządzanie zmianami w bibliotece wydziałowej w kontekście reorganizacji udostępniania zbiorów Biblioteki Wydziału Nauk Społecznych UWM).
Uzupełnieniem zagadnień współczesnych form udostępniania zbiorów był referat Anny Gogiel-Kuźmickiej z Biblioteki Politechniki Białostockiej, omawiający zagadnienia wypożyczeń międzybibliotecznych (Nowoczesne technologie i narzędzia informatyczne a wypożyczenia międzybiblioteczne).
Ciekawe były także wystąpienia 2 pracowników Biblioteki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Dotyczyły one sytuacji bibliotek zagranicznych i rozwiązań, miedzy innymi w zakresie architektury bibliotecznej, organizacji przestrzeni oraz wolnego dostępu, stosowanych w bibliotekach hiszpańskich i austriackich. O sytuacji bibliotek w Hiszpanii, a głównie w Sewilli mówiła Renata Ciesielska-Kruczek (Transformacja w bibliotekach hiszpańskich. Biblioteki Sewilli), a o bibliotekach w Austrii Ewa Piotrowska (Biblioteki austriackich szkół wyższych).
Organizatorzy konferencji mają nadzieję, że przygotowywana do druku publikacja (wydanie jest planowane na I kwartał 2011 r.), zawierająca materiały pokonferencyjne będą pomocne w bliższym poznaniu zagadnień wolnego dostępu do zbiorów, a doświadczenia innych bibliotek staną się inspiracją dla wprowadzania nowych rozwiązań, nie tylko w zakresie udostępniania zbiorów. I należy zgodzić się z uwagą H. Hollendra, że „Biblioteka z wolnym dostępem twarzy jakość wyjątkową poprzez wielowarstwowość swoich oddziaływań” ( Kto się zdoła spotkać w bibliotece?, „Biblioteka” 2008 nr 12 s. 191) i o tę wyjątkową jakość chodzi przy organizowaniu nowych przestrzeni w bibliotekach.