Współpraca bibliotek publicznych ze szkołami trwa w Niemczech od wielu lat, a na intensywności zyskała w 2002 r. podczas projektu „Medienpartner Bibliothek und Schule” realizowanego w Nadrenii Północnej-Westfalii. w 2011 r. kooperacja ta weszła w nową fazę dzięki projektowi „LernOrt Bibliothek”, który zrewolucjonizował dotychczasowe podejście do roli bibliotek w procesie nauczania i uczenia się (przez całe życie). Biblioteki stały się miejscem otwartym dla każdej grupy wiekowej, w którym można uczyć się i pracować samodzielnie oraz w zespole, w sposób tradycyjny lub wykorzystując nowoczesne technologie.
Kilka słów o słowie..., czyli czym jest Lernort
Sam termin Lernort, choć posiada swoje własne obszerne hasło w Wikipedii1, trudno przetłumaczyć na język polski. w tytule wykorzystałam własny neologizm ‘nauczytelnia’, który jednak znajduje zastosowanie tylko w odniesieniu do biblioteki – tymczasem samo pojęcie Lernort jest o wiele szersze i oznacza (w wolnym tłumaczeniu wspomnianego artykułu z Wikipedii): miejsce odwiedzane przez uczniów w celu uczenia się przez obrazowanie i doświadczenie. Jego główną rolą jest wsparcie procesu edukacji poza szkołą. Zadania te realizują (również w Polsce): muzea, galerie, ogrody zoologiczne i botaniczne, oceanaria, parki przyrodnicze, uniwersytety i laboratoria, często nawet zakłady pracy, urzędy – słowem wszystkie placówki mające jakąkolwiek ofertę edukacyjną i współpracujące ze szkołami. Jeśli jednak samo słowo ‘uczenie się’ rozumiemy szerzej jako proces poznawczy, który można wszak kontynuować przez całe życie i który nie zawsze jest zaplanowany, celowy i świadomy, to przed słowem Lernort otwierają nowe, niezmierzone horyzonty. Staje się on wówczas miejscem, w którym po prostu można się uczyć, czyli zdobywać wiedzę i utrwalać tę już zdobytą. Tak szerokie rozumienie ‘miejsca (do) nauki’ stawia przed bibliotekami i innymi instytucjami szereg zadań: od zapewnienia warunków lokalowych do różnorodnych form pracy i profesjonalnej obsługi użytkowników po wyposażenie w odpowiednie źródła wiedzy (zbiór mediów oraz dostęp do zasobów internetowych) i sprzęt techniczny.
|
Uczenie się przez całe życie, czyli od samego początku.
Biblioteka Miejska w Kolonii organizuje zajęcia wspierające rozwój mowy i postrzegania zmysłowego dla dzieci od 6. miesiąca życia.
Nowa odpowiedź na nowe potrzeby
Od wielu już lat działania wspierające proces nauczania stają się jednymi z najważniejszych zadań bibliotek publicznych Nadrenii Północnej-Westfalii. Poprzez realizowany od 2002 r. projekt „Medienpartner Bibliothek & Schule” stworzono podwaliny pod systemową współpracę szkół i bibliotek, które weszły w rolę partnera instytucji oświatowych, aktywnie wspierającego uczniów w rozwoju kompetencji czytelniczych i umiejętności wyszukiwania informacji. Tradycyjną ofertę edukacyjną bibliotek wzbogacono przy tym o nowe pomysły i elementy: podczas lekcji bibliotecznych wiele uwagi poświęcano mediom niedrukowanym i ich możliwościom, dzięki czemu uczniowie zaczęli postrzegać zbiory biblioteczne jako nowoczesne, bogate i różnorodne, dostosowane do ich potrzeb oraz odpowiadające ich zainteresowaniom. Nowoczesne technologie wykorzystywane były również jako medium podczas prezentacji biblioteki – jej ofertę przedstawiano za pomocą filmów, pokazów multimedialnych, przygotowanych również przez grupy uczniów koordynowane przez bibliotekarzy. Lekcje biblioteczne realizowano z wykorzystaniem metod skoncentrowanych na działaniu – w formie konkursów, zabaw i gier, podczas których uczniowie rozwiązywali szereg zadań, poznając przy tym ofertę biblioteki i zdobywając kolejne czytelnicze umiejętności. Specjalnie powołany zespół opracował listę konkretnych umiejętności dla każdego etapu kształcenia (od szkoły podstawowej do matury – od kreatywnej „lektury” książek obrazkowych po strategie wyszukiwania informacji) oraz propozycje zajęć je doskonalących. w zakresie popularyzacji czytelnictwa i rozwoju kompetencji czytelniczych postawiono natomiast na ścisłą współpracę z rodzicami. Opracowano również koncepcję ‘centrum uczniowskiego’ (Schülercenter), czyli wydzielonego i odpowiednio wyposażonego miejsca, do którego uczniowie mogliby przychodzić po zakończeniu zajęć w szkole, by uczyć się, odrabiać lekcje i przygotowywać swoje pierwsze projekty i referaty. Stąd był już tylko krok od koncepcji LernOrt Bibliothek.
 |
Czytelnia młodzieżowa w Bibliotece Miejskiej w Hattingen.
Przyjazna przestrzeń, księgozbiór popularno-naukowy, czasopisma, gry komputerowe i planszowe – wszystko czego potrzeba, by przyjść tu po lekcjach.
We wspomnianym wyżej projekcie biblioteki wspierały głównie sformalizowany proces nauczania realizowany przez szkołę. Jednak wraz z nadejściem nowych trendów społecznych (przede wszystkim uczenia się przez całe życie) coraz ważniejszym aspektem stał się indywidualny, niesformalizowany i niesterowany przez szkołę proces nauki. To z kolei spowodowało, że zarówno grupa użytkowników, jak i metody realizowania zadań bardzo się zmieniły. Indywidualni użytkownicy nie stanowią bowiem jednolitej grupy (jaką byli uczniowie), często pracują w niestandardowy sposób i mają specyficzne potrzeby. Nie porzucając zdobyczy na polu edukacji szkolnej, biblioteki wzbogaciły swoją ofertę o możliwości pracy samodzielnej w kreatywnym otoczeniu i z wykorzystaniem nowoczesnych metod.
Zespół złożony z pracowników ośmiu bibliotek wypracował koncepcję biblioteki jako ‘miejsca (do) nauki’, odpowiadając na szereg pytań i zagadnień oraz przeprowadzając ankiety wśród użytkowników, badające ich potrzeby i oczekiwania. Wyniki potwierdziły, że biblioteka jako miejsce do nauki jest kojarzona przede wszystkim z pracą indywidualną. Czytelnicy za najważniejsze potrzeby uznali:
Punktem wyjścia koncepcji biblioteki jako ‘miejsca (do) nauki’ były zatem: potrzeby czytelnicze i wynikające z nich szerokie rozumienie uczenia się jako nieustannego procesu poznawczego obejmującego zarówno działania zaplanowane i usystematyzowane, jak i nieświadome nabywanie nowych umiejętności i poszerzanie doświadczenia życiowego. Biblioteka jako ‘miejsce (do) nauki’ nie tylko jest placówką, która udostępnia informacje i pomaga w jej uzyskaniu, ale także rozbudza ciekawość swoich użytkowników, zachęca ich do poszukiwań i inspiruje do twórczego wykorzystania zdobytych informacji. Bibliotekarz jest w niej przewodnikiem po świecie wiedzy (w tym także nowinek technicznych), a sama przestrzeń – poprzez kreatywną i otwartą aranżację – pobudza do odkrywania nieznanych dotąd światów oraz nawiązywania kontaktów społecznych i udziału w życiu lokalnej społeczności.
Miejsce to przede wszystkim przestrzeń
Ważnym polem realizacji koncepcji biblioteki jako ‘miejsca (do) nauki’ była odpowiednia organizacja przestrzeni – otwartej i kreatywnej, a przy tym dostosowanej do różnorodnych potrzeb użytkowników. We wszystkich placówkach biorących udział w projekcie powstały tzw. Q-theki – nowocześnie zaaranżowane i wyposażone pomieszczenia, w których można pracować i odpoczywać. Charakterystycznym elementem wystroju jest zmieniający kolory ledowy świetlik, który dzięki swej symbolicznej nowoczesnej wymowie i wizualnej atrakcyjności stał się marketingową wizytówką projektu.
 |
Q-theka w Bibliotece Miejskiej w Kolonii.
Wokół świetlika miejsce na prezentację mediów drukowanych i wyświetlacze z ekranami dotykowymi.
Jednak to nie nowoczesne gadżety – choć marketingowo nośne – są głównymi atutami bibliotek. Przestrzeń w Q-thekach podzielona jest na obszary spełniające pięć podstawowych zadań: prezentowanie treści, wyszukiwanie informacji, uczenie się, komunikacja i wypoczynek. Centrum tej przestrzeni zajmuje wspomniany świetlik, wokół którego skoncentrowane są tradycyjne (książki, czasopisma) i nowoczesne (filmy, obrazy) media, prezentujące wybrane dziedziny, tematy i zagadnienia. Część ta przyciąga uwagę czytelników i zaprasza ich do zapoznania się z prezentowanymi treściami oraz samodzielnych poszukiwań. Wyposażenie tej części stanowią wyświetlacze z ekranami dotykowymi, czytelniki e-booków i inne urządzenia, umożliwiające atrakcyjne prezentowanie treści.
Zachęcony w ten sposób czytelnik może przystąpić do dalszych poszukiwań, wspierając się pomocą bibliotekarza, przeglądając księgozbiór podręczny lub surfując w internecie.
Użytkownik Q-thek ma również możliwość pracy indywidualnej – za pomocą ruchomych elementów mebli, można w niej stworzyć przytulne i wyizolowane stanowiska pracy cichej, wyposażone w dostęp do internetu oraz komputery. Biblioteki oferują również różnorodne miejsca do pracy – od klasycznych biurek po wygodne fotele, w których można czytać i słuchać muzyki. w każdej Q-thece jest również miejsce do pracy w grupach oraz możliwość zorganizowania wykładów dla niezbyt dużej liczby osób, co wykorzystują chętnie lokalne stowarzyszenia.
 |
Miejsce do pracy grupowej w Bibliotece Miejskiej w Hattingen. Tu również odbywają się spotkania, warsztaty i prelekcje – w głębi widoczna jest tablica multimedialna.
Ważnym elementem w pracy jest wypoczynek. Wygodne meble – fotele, leżanki, kanapy, pufy i poduszki – oraz pobliska kawiarnia budują atmosferę sprzyjającą rozluźnieniu. Są też miejscem dla użytkownika „rozrywkowego”, który w bibliotece chciałby posłuchać muzyki, poczytać „lekką” książkę lub czasopismo i miło spędzić czas.
 |
Sonic-chair – kolejny meblowy gadżet w Q-thekach.
Wygodne siedzenie z możliwością słuchania muzyki, lektury e booków, oglądania multimediów, surfowania w internecie.
 |
Miejsce do wypoczynku i relaksu w Bibliotece Miejskiej w Kolonii. Bardzo ważnym elementem wystroju są akcenty nawiązujące do przyrody, które sprzyjają odprężeniu.
Generalnie w Q-thekach nie ma księgozbioru – regały z mediami znajdują się jednak w niedużej odległości, tak że czytelnicy mają możliwość uzupełnienia źródeł multimedialnych o tradycyjne. Zupełnie nietradycyjna jest natomiast organizacja zbiorów – zorientowana na czytelnika, szczególnie młodego, i jego potrzeby. Uczeń gimnazjum bez trudu znajdzie tu materiały na konkretny temat, ustawione działowo, (a nawet z podziałem na klasy) bez względu na rodzaj dokumentu – w jednym miejscu znajdują się książki, audiobooki, filmy, kursy komputerowe i inne materiały multimedialne. Czytelnik przygotowujący się do egzaminu szkolnego lub referatu po prostu podchodzi do wskazanego regału i znajduje na nim wszystko, czego potrzebuje.
 |
W Mediotece w Krefeld jest specjalna część dla uczniów. Na tym regale znajdują się wszelkie materiały dla maturzystów. Wszystkie regały w bibliotece są ponumerowane i ustawione w kolejności od 1 do 100, a bibliotekarz kieruje czytelnika do konkretnego regału – nie sposób nie trafić.
Otwarta, przyjazna przestrzeń to nie tylko kwestia kolorowych mebli. To przede wszystkim rozwiązania umożliwiające szybką orientację, która z kolei wpływa na nastawienie użytkownika wobec biblioteki. Odwiedzane placówki, każda na swój sposób, zorganizowały swoją przestrzeń w klarowny sposób, według zasady, którą roboczo nazwę „im dalej w las, tym więcej drzew”. Tuż przy wejściach znajdują się zazwyczaj wybrane bestsellery, nowości, informacje o wydarzeniach w bibliotece, w pomieszczeniach najbliżej wejścia, zwykle otwartych i na parterze znajdują się media służące rozrywce (filmy, gry komputerowe) oraz bieżąca prasa, dalej beletrystyka, księgozbiór popularno-naukowy i stanowiska komputerowe z dostępem do internetu. Na najwyższych piętrach, w najdalszych, najbardziej ukrytych pomieszczeniach są czytelnie i księgozbiór naukowy – to przestrzeń dla czytelników „zaawansowanych” – samodzielnych, ale i wymagających prawdziwie bibliotecznych warunków (cisza, spokój, dostęp do wielu źródeł). Ten sposób organizacji sprawia, że czytelnicy „wpadający” do biblioteki, by wypożyczyć najnowszą powieść lub poczytać gazetę nie muszą błądzić po całym budynku, pokonując schody i forsując kolejne drzwi – interesujące ich media znajdą szybko (i samodzielnie!) i nie będą przeszkadzać użytkownikom w dziale naukowym. A osoba, która przyjdzie do biblioteki, „bo pada” lub przypadkiem, zostanie tu pewnie na dłużej i być może zechce odkryć kolejne „kręgi wtajemniczenia” świata książki i wiedzy.
 |
 |
Informacja o nowościach i listy bestsellerów – tuż przy wejściu w Bibliotece Miejskiej w Kolonii i Hattingen.
 |
Wydzielenie szczególnie atrakcyjnych grup z księgozbioru – angielskie audiobooki w Bibliotece Miejskiej w Kolonii.
 |
Szczególnie dla chłopców – zestawy książek, komiksów i muzyki zachęcające chłopców do czytania w Mediotece w Krefeld.
 |
 |
Klarowne zagospodarowanie przestrzeni w Mediotece w Krefeld – przy wejściu: informacja, nowinki techniczne, najłatwiej dostępne media rozrywkowe. Dział popularno-naukowy i doskonalenia zawodowego – piętro wyżej. Księgozbiór naukowy – najwyższy poziom wtajemniczenia i najwyższe piętro.
Miejsce to jednak nie tylko przestrzeń
Kolejnym polem działania w ramach projektu „LernOrt Bibliothek” jest rozbudowa oferty on-line, która obejmuje wiele aspektów: katalogi i bazy danych, biblioteki cyfrowe, wykorzystanie przez bibliotekę instrumentów Web 2.0 w celach informacyjnych i marketingowych, a nawet prezentacja najnowszych technologii. Biblioteki postrzegane są często jako specjaliści w dziedzinie digitalizacji, e-booków i internetu – stąd współpraca z ekspertami zewnętrznymi, którzy prowadzą pokazy i spotkania wprowadzające w świat mediów. Często są to wolontariusze, a czasem i bibliotekarze, którzy szczególnie interesują się tą tematyką.
 |
Prezentacja nowinek technologicznych w Mediotece w Krefeld.
Mówi się, że dom to nie tylko budynek, ale przede wszystkim rodzina. Dlatego tak ważnym elementem projektu „LernOrt Bibliothek” jest doskonalenie zawodowe personelu oraz stworzenie przyjaznej i otwartej atmosfery, zachęcającej do spotkań i poszukiwań. Biblioteka to miejsce, w którym można się dowiedzieć czegoś nowego, a bibliotekarz to przewodnik po świecie nowości, który zaprasza, inspiruje i w razie potrzeby służy pomocą.
 |
Czego nie znajdziesz w Google – warsztaty doskonalące umiejętności wyszukiwania źródeł informacji w Bibliotece Miejskiej w Kolonii.
Bardzo ważny jest kontakt osobisty i klarowna komunikacja. Mimo wprowadzenia systemu RFID, dzięki któremu czytelnicy sami zamawiają, wypożyczają i oddają książki, bibliotekarz znajduje się zawsze w zasięgu wzroku. Szczególnie w mniejszych miejscowościach bibliotekarze znają swoich czytelników, ich sytuację życiową, zainteresowania i problemy, a oferta placówki jest dostosowana do ich potrzeb. To w bibliotece dzieci z uboższych rodzin mogą zorganizować małe przyjęcie urodzinowe (jeśli nie mają odpowiednich warunków w domu), to w bibliotece spotykają się lokalne stowarzyszenia, to w bibliotece można porozmawiać na trudne tematy, zagrać z rodziną i przyjaciółmi w grę planszową, odpocząć, zrelaksować się i poznać nowych ludzi. Biblioteka jest przeciwieństwem supermarketu – jej działań nie wyznacza chęć finansowego zysku, bo zysk rozumiany jest tu jako trwałe więzi społeczne i szczęśliwi ludzie. Nie jest to działanie naiwnie idealistyczne – wszystkie biblioteki czerpią wymierne korzyści z zasady wzajemności – powstają przy nich stowarzyszenia przyjaciół i sponsorów, a niemal każda inicjatywa realizowana jest przy pomocy wolontariuszy.
Jak pokazuje codzienność w placówkach uczestniczących w projekcie „LernOrt Bibliothek” – biblioteka to nie tylko przestrzeń do nauki i pracy. To również miejsce, które inspiruje i zachęca do zdobywania wiedzy i nowych umiejętności, które wspiera lokalną społeczność, odpowiada na jej potrzeby i zaprasza do wspólnego kreowania biblioteki, dzięki czemu czytelnicy czują się z nią bardziej związani i za nią odpowiedzialni. Biblioteka przestaje być tylko instytucją samorządową – wrasta w miejscową przestrzeń i jest ważna w życiu mieszkańców.
Bibliografia
| * | W 2008 r. Wojewódzka Biblioteka Publiczna podpisała umowę partnerską z Goethe-Institut. W ramach tej współpracy przy WBP w Olsztynie powstała Biblioteka Niemiecka – kolekcja mediów prezentującą aktualny obraz Niemiec. Pracownicy bibliotek partnerskich Goethe-Institut w ramach doskonalenia zawodowego uczestniczą regularnie w spotkaniach, seminariach oraz wizytach w innowacyjnych bibliotekach w całej Europie. W ramach jednej z takich wizyt w kwietniu 2012 r. odwiedziłam kilka bibliotek realizujących projekt LernOrt Bibliotek w Nadrenii Północnej-Westfalii. |
| 1 | Por. http://de.wikipedia.org/wiki/Au%C3%9Ferschulischer_Lernort (dostęp: 21.06.2012). |
