Biblioteka RUP im. I. Kanta utworzona została w 1947 r. w związku z otwarciem Kaliningradzkiego Instytutu Pedagogicznego, na bazie którego w 1966 r. powstał Kaliningradzki Uniwersytet Państwowy (od 2005 r. Rosyjski Uniwersytet Państwowy im. I. Kanta). W ciągu ponad pół wieku biblioteka aktywnie rozwijała się, odpowiadając na zmieniające się potrzeby uniwersytetu – rozszerzały się jej zasoby, zwiększano liczbę etatów pracowniczych, rozbudowała się i nadal rozbudowuje struktura pododdziałów.
Można bez przesady powiedzieć, że biblioteka RUP im. I. Kanta jest obecnie jednym z najważniejszych i cieszących się autorytetem ośrodków informacji naukowej w Regionie Kaliningradzkim. Naturalnie Kaliningrad nie odczuwa deficytu bibliotek – znajdują się tu i Obwodowa Uniwersalna Biblioteka Naukowa, i sieć aktywnie funkcjonujących miejskich bibliotek publicznych, i biblioteki innych dużych instytucji naukowych regionu: Kaliningradzkiego Państwowego Uniwersytetu Technicznego i Bałtyckiej Państwowej Akademii Floty Rybackiej i Przemysłowej. Jednak zasoby naukowe tych bibliotek albo mają bardziej specjalistyczny charakter (co jest specyfiką konkretnych uczelni wyższych), albo przeciwnie – w dużym stopniu nastawione są na masowego czytelnika. Natomiast biblioteka RUP im. I. Kanta główny akcent kładzie tradycyjnie na kształtowanie zbioru najaktualniejszych publikacji naukowych i oświatowych, przy czym są to publikacje dotyczące dosyć szerokiej problematyki. I to jest zrozumiałe, bowiem obecnie na uniwersytecie realizowanych jest ponad sześćdziesiąt głównych programów kształcenia w zakresie różnych dziedzin wiedzy humanistycznej i przyrodniczej, a jeżeli uwzględni się także programy kształcenia uzupełniającego, ich liczba zbliża się do trzystu.
Ważnym krokiem w rozwoju biblioteki uniwersyteckiej stało się przyłączenie do niej w 2001 r. Kaliningradzkiej Obwodowej Biblioteki Medycznej. Ta decyzja podjęta została w perspektywie organizacji na uniwersytecie wydziału medycznego, który został utworzony w 2006 r. Ponieważ wydział ten jest najmłodszy na naszym uniwersytecie, biblioteka stara się zapewnić mu dostęp do najnowszej literatury naukowej i dydaktycznej. Również przed pracownikami służby zdrowia naszego regionu otwiera się możliwość korzystania z tych zasobów, zarówno w tradycyjnej, książkowej formie, jak i w postaci elektronicznych baz danych w Internecie, do których ma dostęp RUP im. I. Kanta.
Na marginesie trzeba również zaznaczyć, że biblioteka RUP im. I. Kanta jest dostępna dla również niezwiązanych z uniwersytetem czytelników. Dostęp do zasadniczej części naszych zbiorów — książek, czasopism, zasobów elektronicznych i multimedialnych – mają także studenci i wykładowcy innych kaliningradzkich uczelni wyższych, i w ogóle każdy chętny.
* * *
Praca każdej biblioteki wyrażana jest w liczbach – omówmy najważniejsze z nich. Aktualny zasób biblioteki wynosi około 600 tys. egzemplarzy. Być może w porównaniu z bibliotekami wielkich uniwersytetów rosyjskich i zagranicznych z wielowiekową historią ta liczba nie jest aż tak duża – jednak nie zapominajmy, że biblioteka uniwersytecka powstawała nieco ponad sześćdziesiąt lat temu i zaczynała praktycznie „od zera”, nie mając żadnego własnego „kapitału początkowego”. Prócz tego pod tą liczbą kryje się aktywna i wytężona praca na rzecz stałej aktualizacji zasobów. Profil zbiorów jest uniwersalny: są to książki i czasopisma naukowe i dydaktyczne, literatura piękna, wydawnictwa encyklopedyczne i poradniki, a także zasoby multimedialne. Oddzielnie warto wymienić dzieła klasyków literatury rosyjskiej wydane za ich życia i zbiór książek rosyjskich z okresu przedrewolucyjnego, a także zbiory rzadkich i bardzo wartościowych wydawnictw w językach obcych (niemieckim, angielskim, włoskim i innych) – około czterech tysięcy książek z XVIII-XX w. z zakresu historii, filozofii, filologii, ekonomii, prawa, poświęconych problematyce krajów nadbałtyckich, historii religii, historii nauki, słowników, encyklopedii, atlasów, map, wydawnictw literatury pięknej i sztuki (wśród nich, co jest szczególnie ważne dla naszego uniwersytetu, kilka dzieł Immanuela Kanta wydanych za życia filozofa). Wreszcie na specjalną wzmiankę zasługuje znajdująca się w dyspozycji RUP im. I. Kanta część zbiorów słynnej Biblioteki Wallenrodzkiej – 291 klocków (opraw).
Zespół pracowników biblioteki liczy 78 osób. Biblioteka obsługuje rocznie około 16 tys. czytelników, w tym ponad 14 tys. studentów i około 500 pracowników naukowych. Dysponuje 420 miejscami dla czytelników, z których ponad 140 wyposażonych jest w komputery z dostępem do katalogu elektronicznego i Internetu. Biblioteka posiada osiem czytelni i dwie sale multimedialne.
O infrastrukturze biblioteki należy powiedzieć bardziej szczegółowo. Historycznie tak się złożyło, że RUP im. I. Kanta, w odróżnieniu od większości uczelni wyższych Kaliningradu, rozproszony jest po mieście: jest to osiem budynków dydaktycznych znacznie oddalonych od siebie nawzajem. Ta okoliczność w zasadzie w żaden sposób nie przeszkadza w organizacji procesu dydaktycznego na poszczególnych wydziałach, jednak utrudnia samodzielne przygotowywanie się studentów do zajęć. I tak jeszcze w połowie lat 90-tych ubiegłego wieku czytelnicy biblioteki mogli pracować z literaturą w czterech czytelniach uniwersyteckich (jednej uniwersalnej i trzech specjalistycznych). Począwszy od drugiej połowy lat 90-tych uniwersytet realizuje strategię operatywnego zabezpieczania wydziałów w zasoby biblioteczne na miejscu. W wyniku tego działania w ciągu ostatnich piętnastu lat liczba czytelni podwoiła się, a oddawaniu do użytku nowych bloków dydaktycznych tradycyjnie już towarzyszy tworzenie nowych czytelni.
Naturalnie taka strategia ma zarówno swoje plusy, jak i minusy. Do tych ostatnich zaliczyć należy rozproszenie zasobów bibliotecznych w różnych blokach dydaktycznych, co nie zawsze jest wygodne dla czytelnika. Jednak plusów, naszym zdaniem, mimo wszystko jest znacznie więcej. Po pierwsze, każdy wydział lub grupa wydziałów otrzymuje od biblioteki najbardziej operatywne wsparcie w zakresie wzbogacania zasobów, student zaś ma możliwość pracy z literaturą specjalistyczną w dogodnym dla niego czasie, w tym także bezpośrednio przed zajęciami lub między nimi, a w czasie sesji – także w oczekiwaniu na egzamin. Mówiąc inaczej, zasoby biblioteczne są maksymalnie przybliżone do konkretnego czytelnika z jego potrzebami szkoleniowymi i naukowymi. Po drugie, księgozbiór zgromadzony w czytelniach dotyczy konkretnych dziedzin wiedzy: ekonomii, nauk ścisłych, prawa, dyscyplin społeczno-humanistycznych, medycyny itp. Dzięki temu studenci i wykładowcy mogą na bieżąco zapoznawać się z nabytkami biblioteki w konkretnie interesujących ich dziedzinach, a także aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu księgozbioru. Wreszcie, wokół poszczególnych bibliotekarzy w każdej czytelni kształtuje się specjalna aura prawie osobistej znajomości z czytelnikiem (oczywiście z czytelnikiem aktywnie odwiedzającym bibliotekę), dlatego bibliotekarz może udzielić studentowi lub wykładowcy kompletnej i aktualnej informacji o bieżącym stanie zasobów oraz pomóc w efektywnym doborze potrzebnej literatury.
Osobno wypada odnieść się do takiego ważnego składnika biblioteki jak system wypożyczeń. W bibliotece RUP im. I. Kanta czytelnik może korzystać z pięciu kolekcji: naukowej, dydaktycznej, literatury pięknej, literatury w językach obcych i specjalistycznej biblioteki medycznej; oprócz tego wydawnictwa trudno dostępne czytelnicy mogą otrzymać za pośrednictwem systemu wypożyczeń międzybibliotecznych. Wyspecjalizowany w ten sposób system wypożyczeń sprzyja także temu, by w maksymalnie krótkim czasie efektywnie zaspokoić różne zapotrzebowania czytelników – zarówno w zakresie literatury naukowej i pięknej, jak i wydawnictw zagranicznych – oraz zapewnić wsparcie procesowi dydaktycznemu poprzez terminowe dostarczanie podręczników i pomocy szkoleniowo-metodycznych.
* * *
Praca na rzecz gromadzenia zasobów biblioteki RUP im. I. Kanta ukierunkowana jest na dwie ważniejsze funkcje biblioteki uniwersyteckiej – udostępniania zbiorów naukowych i dydaktycznych. Bez wątpienia jest to niezwykle skomplikowany i misterny proces – zaopatrzenie korporacji uniwersyteckiej nie tyle we wszelkie nowinki książkowe, lecz – co jest najważniejsze – w taką literaturę, na którą będzie zapotrzebowanie w procesie dydaktycznym i naukowym. Dlatego biblioteka tradycyjnie pracuje w ścisłym współdziałaniu ze wszystkimi wydziałami – wszak to one mogą przeprowadzić najbardziej autorytatywną ekspertyzę zamówień książkowych lub prenumeraty wydawnictw periodycznych. W kształtowaniu zasobów bibliotecznych mogą uczestniczyć wszyscy pracownicy uniwersytetu – od dziekanów i kierowników katedr po szeregowych wykładowców. Oni właśnie, posiłkując się kolekcją dydaktyczną biblioteki, ustalają celowość zakupu dla literatury dydaktycznej i metodologicznej. Rola szczególna w tym procesie przypada menadżerom wydziałowym do spraw programów dydaktycznych, którzy stają się mediatorami pomiędzy biblioteką i wydziałami, zapewniając przepływ informacji od biblioteki do użytkownika i odwrotnie.
Drogi uzupełniania zbiorów biblioteki uniwersyteckiej są różnorakie. Niestety, na skutek oderwania geopolitycznego Obwodu Kaliningradzkiego od terytorium Federacji Rosyjskiej, w regionie nadzwyczaj słaby jest system dostaw literatury naukowej. Faktycznie nowości książkowe, na które jest zapotrzebowanie w środowisku naukowym, dostarczają do Kaliningradu jedynie dwaj wykładowcy entuzjaści. W takiej sytuacji nasza biblioteka zmuszona jest do utrzymywania bardzo ścisłych kontaktów bezpośrednich z czołowymi wydawnictwami rosyjskimi i uważnej obserwacji aktualnej sytuacji na rynku księgarskim. Trzeba przyznać, że z tym niełatwym zadaniem biblioteka radzi sobie dobrze – dzięki temu studenci i wykładowcy uniwersytetu zawsze są zaopatrzeni w najnowszą literaturę. Ważną rolę odgrywają także entuzjaści z grona wykładowców, którzy częstokroć samodzielnie kupują dla biblioteki niezbędne książki, szczególnie trudno dostępne publikacje wydawnictw regionalnych i uniwersyteckich.
Jeszcze jednym ważnym kierunkiem w pracy na rzecz kształtowania zbiorów jest wymiana książek. Trzeba powiedzieć, że w latach 90-tych ubiegłego wieku wiele uniwersytetów rosyjskich dobrowolnie lub w sposób wymuszony wypadło z systemu międzybibliotecznej wymiany książek. Naszej bibliotece na szczęście udało się tego uniknąć, dzięki czemu na naszej liście wymiany znajduje się dzisiaj ponad 30 adresatów – uczelni wyższych i struktur akademickich, przeważnie rosyjskich, jednak staramy się obejmować systemem wymiany książek także naszych najbliższych sąsiadów (w szczególności wymieniamy wydawnictwa z Litewską Akademią Nauk i Narodową Biblioteką Litwy im. M. Mażvidasa, a także z szeregiem bibliotek uniwersyteckich Białorusi). W związku z powyższym pragnę wyrazić szczerą nadzieję na to, iż w wyniku naszego dzisiejszego spotkania na tej liście wymiany znajdą się także biblioteki olsztyńskie. Chcę wierzyć, że stanie się to pierwszym owocnym krokiem na drodze wymiany książek między bibliotekami RUP im. I. Kanta i uniwersytetów Rzeczypospolitej Polskiej. Przy tej okazji pragnę również raz jeszcze serdecznie podziękować pracownikom Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie za ich cenny dar w postaci wielu polskich wydawnictw, które zostały przekazane naszej bibliotece jesienią ubiegłego roku.
Nie wolno nie wspomnieć i o takim kierunku kształtowania zasobów bibliotecznych jak dary od rosyjskich i zagranicznych instytucji naukowych. W ostatnich latach regularnie i coraz bardziej rosły nieodpłatne wpływy z dwóch największych zbiorów: Rosyjskiego Zasobu Badań Fundamentalnych i Rosyjskiego Humanistycznego Zasobu Naukowego. Oprócz tego, nasze zbiory obcojęzyczne zostały znacząco uzupełnione dzięki uczestnictwu RUP im. I. Kanta w międzynarodowych programach naukowo-oświatowych TEMPUS i TACIS, a także na skutek darowizn od uniwersytetów – partnerów z Niemiec, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Polski i Litwy.
* * *
Jednym z ważniejszych wymagań stawianych bibliotece uniwersyteckiej jest dynamiczny rozwój i wspieranie tych procesów innowacyjnych, które zachodzą dziś w systemie szkolnictwa wyższego. Naturalnie, procesy te są ściśle związane z opanowaniem nowych form udzielania informacji, a przede wszystkim gwałtownie rosnącej różnorodności zasobów elektronicznych. I to jest szczególnie ważne, chociażby dlatego że dla dzisiejszego studenta tradycyjnie „książkowe” źródła informacyjne coraz bardziej tracą na znaczeniu na rzecz, na przykład, poszukiwania zasobów w Internecie. Czy to jest dobrze, czy źle – nie podejmuję się osądzić, ale to jest fakt oczywisty, jeżeli nie truizm.
W takich warunkach bibliotece uniwersyteckiej życiowo niezbędna jest umiejętność dostosowania się do zmieniających się oczekiwań czytelnika – w przeciwnym razie istnieje ryzyko, że z kluczowego ogniwa procesu naukowego i dydaktycznego przekształci się ona w zbędny „dodatek” tradycjonalistyczny, zachowując jedynie rolę „dostawcy podręczników”.
Nasza biblioteka zaczęła piętnaście lat temu zmierzać w tym nowym kierunku – praktycznie w tym samym czasie, kiedy elektroniczne formy udzielania informacji zaczęto aktywnie wykorzystywać w rosyjskiej społeczności bibliotecznej. W 1995 r. w bibliotece RUP im. I. Kanta rozpoczęto prace na rzecz utworzenia katalogu elektronicznego – najpierw pod MS-DOS, później w bardziej nowoczesnej otoczce programowej. Wybierając pomiędzy tradycją i nowoczesnością, stopniowo przechodzimy do tego, że katalogi kartkowe zachowywane są jedynie w niezbędnym zakresie – bardziej jako zapasowy system wykorzystywany w pracy samych bibliotekarzy, ale już nie czytelników.
Informacja o wszystkich wydawnictwach, które wpłynęły do naszych zasobów począwszy od 1995 r., dostępna jest już wyłącznie w katalogu elektronicznym, równolegle z tym prowadzona jest stała praca w zakresie retrokonwersji zbiorów, co oczywiście za kilka lat doprowadzi do zbędności katalogów kartkowych jako takich. Katalog elektroniczny biblioteki funkcjonuje w sieci internetowej, tj. dostęp do niego jest możliwy nie tylko w sali katalogów lub w czytelniach, ale również z dowolnego komputera podłączonego do sieci uniwersyteckiej (np. w katedrach, w gabinetach roboczych lub w klasach komputerowych). Oprócz tego na stronie biblioteki przedstawiona jest wersja internetowa katalogu, co oczywiście jest bardzo wygodne, ponieważ nie wiąże czytelnika z pomieszczeniem i jednocześnie pozwala mu na prowadzenie pełnowartościowej pracy przygotowawczej z zasobami w dowolnym wygodnym miejscu, w każdym dogodnym czasie. Nawiasem mówiąc, jest to bardzo wygodne również dla postronnego użytkownika, jeżeli ma on potrzebę skorzystania z zasobów naszej biblioteki.
Jeszcze o sprawie Internetu i nauki. Dzisiaj powszechnie znaną chorobą rosyjskiej braci studenckiej (chociaż zapewne nie tylko rosyjskiej) jest zastępowanie pracy z źródłami informacyjnymi poszukiwaniem w Internecie gotowych rozwiązań – referatów, prac kontrolnych, rocznych, a nawet końcowych prac dyplomowych. Czy warto mówić, że takiego studenta biblioteka najprawdopodobniej utraci jako czytelnika? Ale – czy biblioteka jest zdolna chociażby spróbować przezwyciężyć tę tendencję?
Moim zdaniem, wśród najważniejszych przyczyn takiego stanu rzeczy jest nie tylko banalne lenistwo, lecz również, co ważne, niska kultura informacyjna studenta. Owszem, umiejętności współczesnego studenta w zakresie orientacji w Internecie może pozazdrościć niejeden zawodowy bibliotekarz. Jednak z reguły szuka on nie tam, gdzie powinien i znajduje nie to, co trzeba. I w tym przypadku biblioteka zobowiązana jest przypomnieć o swojej roli kulturalno-pedagogicznej, co prawda w już nieco innym charakterze. Właśnie biblioteka zdolna jest do zaszczepienia czytelnikowi nawyków i zwyczajów pracy w Internecie z pierwoźródłami – pełnotekstowymi i referującymi, bazami danych, elektronicznymi online-bibliotekami, sieciowymi wersjami periodyków naukowych itp. Wychodząc z tego założenia, nasza biblioteka w roku ubiegłym przystąpiła do stworzenia pełnowartościowego katalogu zasobów internetowych, w którym kumulują się odnośniki (linki) do portali oświatowych i naukowych, autorytatywnych bibliotek elektronicznych, stron internetowych czasopism, wspólnot naukowych itp. Celem takiego katalogu jest pomoc czytelnikowi (nie tylko studentowi ale i wykładowcy) w znalezieniu w sieci, bez zbędnego trudu, potrzebnej publikacji naukowej, w tym także takiej, której może nie być w naszych zasobach „papierowych”.
I wreszcie ważnym uzupełnieniem w bieżącej „informatyzacji” czytelników biblioteki ma stać się własny zasób uniwersyteckich wydawnictw elektronicznych, którego przygotowaniem obecnie aktywnie się zajmujemy i który w dosyć krótkim czasie będzie dostępny na stronie biblioteki (w tym część wydawnictw będzie oczywiście dostępna dla każdego użytkownika Internetu).
Jaką stanie się biblioteka uniwersytetu za pięć, dziesięć, dwadzieścia lat? Przepowiadanie tego jest dosyć trudne. Jednak w to, że powinna ona pozostawać kluczowym ogniwem całego łańcucha uniwersyteckiego, wątpić nie wypada.
Przełożył z języka rosyjskiego
Wacław Hojszyk
| 1 | Referat wygłoszony 17 marca 2010 r. w Ośrodku Badań Naukowych w Olsztynie przez dyrektora biblioteki RUP im. I. Kanta w Kaliningradzie. |