dr inż. Scholastyka Baran
Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

 

Wolny dostęp – czytelnictwo – przestrzeń biblioteczna

 

W ciągle zmieniającej się rzeczywistości, która ma także wpływ na funkcjonowanie różnych instytucji, biblioteka musi wychodzić naprzeciw stale rosnącym wymaganiom czytelników i starać się dostosować do ich potrzeb. Nowoczesna biblioteka powinna być: otwarta , przyjazna, oferująca łatwy i szybki dostęp do różnorodnych zbiorów. W projektach nowych budynków bibliotek naukowych coraz częściej tworzy się wolny dostęp do zbiorów. Taka forma dostępu z powodzeniem jest stosowana w wielu bibliotekach amerykańskich i europejskich już od XIX wieku. Dziś wolny dostęp to standard światowy1. Natomiast w polskich bibliotekach naukowych jest nadal rozwiązaniem nowatorskim. Jednak w ostatnich latach i w Polsce, ta forma znajduje coraz większe uznanie wśród bibliotekarzy i użytkowników.

Podstawą wolnego dostępu stało się połączenie dwóch funkcji – przechowywania i udostępniania zbiorów2. Wolny dostęp uprzystępnia dużą część księgozbioru i ułatwia poszukiwania nieskonkretyzowane, umożliwia użytkownikowi bezpośredni kontakt ze zbiorami bibliotecznymi, pozwala na dowolny i nieskrępowany wybór materiałów. Wzbogaca procedury wyszukiwawcze, przynosząc w rezultacie wyższe wskaźniki wykorzystania księgozbioru3. Natomiast udostępnianie pośrednie, które dominuje w bibliotece tradycyjnej eliminuje z obiegu część zbiorów, ponieważ użytkownicy nie potrafią dotrzeć do informacji o nich. Na ogół w bibliotece o bogatych zasobach udaje się znaleźć „coś’ nowego obok pierwotnego wyboru i często jest to właśnie ta książka, z którą czytelnik wychodzi z biblioteki4. Taka forma udostępniania zbiorów daje możliwość prawdziwego studiowania, gdyż czytelnik ma do wyboru wiele tytułów, do których może sięgnąć, by stwierdzić jak różnie autorzy przedstawiają dane zagadnienie. Obserwacja czytelników w bibliotekach amerykańskich prowadzi do spostrzeżenia, że częstokroć posługują się oni specyficzną strategią wyszukiwawczą, niemożliwą do odtworzenia bez swobodnego dostępu do księgozbioru. Polega ona na znalezieniu w księgozbiorze punktu zaczepienia, od którego można zacząć przeglądanie książek sąsiadujących ze sobą na półce i w końcu trafić na tę która nas interesuje5. Wolny dostęp do półek skrócił drogę czytelnika do książki, ponieważ czytelnik ma ją na wyciągnięcie ręki6.

W tradycyjnej bibliotece narzędziem do zdobycia informacji jest katalog kartkowy bądź komputerowy. Przy jego pomocy czytelnik lokalizuje poszukiwaną pozycję. Opis katalogowy nie daje pełnej informacji o zawartości książki i czynność tę trzeba wielokrotnie powtarzać, aby uzyskać poszukiwaną pozycję. Wydłuża się czas dotarcia użytkownika do odpowiedniej pozycji, a nawet zniechęca do kontaktu z książką7.

Bezpośredni kontakt bibliotekarza z czytelnikiem, możliwość obserwacji zachowań czytelniczych ma niewątpliwie ogromny wpływ na kształtowanie księgozbioru oraz jego aktualność i przydatność w procesie dydaktyczno-naukowym uczelni. Wolny dostęp do zbiorów może być czynnikiem szybszego powiększania się księgozbioru. Poprzez bezpośrednie zetknięcie się ze zbiorami użytkownicy częściej wysuwają wobec biblioteki konkretne życzenia. Łatwiej również prezentują swoje potrzeby czytelnicze8. Do czynników, które mają wpływ na poziom czytelnictwa zaliczamy: aktualność i przydatność księgozbioru, informacje o zbiorach, sposób udostępniania, możliwość wypożyczeń na miejscu bądź na zewnątrz oraz odpowiednie warunki pracy w bibliotece.

Temat wolnego dostępu do zbiorów w bibliotekach naukowych jest sporadycznie poruszany w polskim piśmiennictwie fachowym. Najczęściej pojawia się on w artykułach dotyczących budowy nowych bibliotek.

W październiku 2007r. został oddany do użytku nowy budynek Biblioteki Uniwersyteckiej UWM w Olsztynie. W nowym budynku zaproponowano nowe rozwiązania i udogodnienia dla użytkowników. Należą do nich przede wszystkim:

Jedną z wielu nowości, które zostały wprowadzone w nowej Bibliotece jest wolny dostęp do zbiorów. Został on zlokalizowany przede wszystkim w kolekcjach dziedzinowych, znajdujących się na II piętrze oraz w obszernej kolekcji dydaktycznej gromadzącej wielo egzemplarzowe podręczniki i skrypty. Dodatkowo zbiory w wolnym dostępie umieszczono w czytelni Oddziału Informacji Naukowej, częściowo w czytelni Oddziału Zbiorów Specjalnych i w Centrum Dokumentacji Europejskiej. W wolnym dostępie ustawiono głównie książki, ale również roczniki czasopism. Obecnie wielkość zbiorów ustawiona w tym dostępie stanowi około 35-40% zasobu, znajdującego się w budynku Biblioteki.

Pisząc o wolnym dostępie, czytelnictwie i przestrzeni bibliotecznej, posłużę się spostrzeżeniami własnymi oraz pracowników Oddziału Kolekcji Dziedzinowych. W skład oddziału wchodzą trzy kolekcje dziedzinowe: Kolekcja Nauk Społecznych, Kolekcja Nauk Przyrodniczo-Technicznych oraz Kolekcja Nauk Humanistycznych. Zbiory w wolnym dostępie ustawiono według klasyfikacji UKD, odpowiednio zmodyfikowanej i uproszczonej. Symbole UKD zostały przypisane odpowiednio do poszczególnych kolekcji – społecznej ( symbole 0-3), przyrodniczo – technicznej (symbole 5-6 ) i humanistycznej ( symbole 7-9 ). Wydawnictwa zwarte znajdujące się w tych kolekcja są to najczęściej nowe i cenne pozycje. W celu jak najlepszego zaspokojenia wymogów czytelników, a także ze względu na ograniczoną przestrzeń, bibliotekarze nie tylko włączają nowe pozycje do księgozbioru, ale również przeprowadzają jego „meliorację”.

Kolekcje dziedzinowe udostępniają swoje zbiory ( książki i czasopisma ) na miejscu bądź na zewnątrz. W Oddziale Kolekcji Dziedzinowych zgromadzono ( stan na sierpień 2009r.) 79 848 vol. wydawnictw zwartych i 44 734 vol. / jedn. czasopism polskich i zagranicznych. Większość czytelników odwiedzających kolekcje korzysta ze zbiorów na miejscu, mając do swojej dyspozycji czytelnię. Liczba miejsc w czytelniach w kolekcjach dziedzinowych wynosi – 162, liczba stanowisk komputerowych – 32.

W roku akademickim 2008/2009 wypożyczono:

Po prawie dwuletnim funkcjonowaniu takiej formy udostępniania, obserwujemy coraz większy pozytywny odbiór tej usługi. W wielu wypadkach czytelnicy są początkowo zdezorientowani, gdzie mają szukać poszukiwanych książek, ale po krótkich wskazówkach bibliotekarza udaje im się odnaleźć poszukiwaną publikację. Użytkownicy, którzy często korzystają z biblioteki nie mają większych problemów w orientowaniu się, gdzie znajdują się potrzebne im prace. Potwierdzają to wyniki uzyskane z ankiety przeprowadzonej w naszej Bibliotece. Ponad 65% respondentów nie korzystało z pomocy bibliotekarza przy poszukiwaniu materiałów. Pracownicy naukowi którzy wcześniej korzystali z bibliotek wydziałowych i byli z nimi bardziej zaznajomieni, twierdzą obecnie, że dzięki wolnemu dostępowi do zbiorów odkryli takie książki, o których wcześniej nie wiedzieli9. Potwierdzają to obserwacje przeprowadzone wśród użytkowników innych bibliotek z wolnym dostępem do zbiorów10. Badania potrzeb użytkowników bibliotek akademickich przeprowadzone w Bibliotece Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie poświadczają, że wprowadzenie wolnego dostępu jest dużym ułatwieniem dla użytkowników – 92% respondentów odpowiedziało, że jest to wygodniejsza forma dostępu, 47% - oszczędność czasu, 41% - szybki dostęp. Dodatkowo możliwość ocenienia na miejscu przydatności publikacji była dla 33% respondentów dużym udogodnieniem11. O pozytywnym odbiorze tej formy udostępniania może świadczyć liczba odwiedzin w kolekcjach dziedzinowych. W roku akademickim 2008/2009 odwiedziło nas 880 tysięcy użytkowników. Amerykańskie badania podają, że liczba odwiedzin w nowych budynkach bibliotek, w których oferuje się nowe usługi i nową przestrzeń wzrosła o około 30-70%12. Przekłada się to również na wzrost czytelnictwa. Odpowiednio zaprojektowana przestrzeń biblioteczna, w której czytelnik ma stworzone odpowiednie warunki do pracy i nauki powoduje, że wydłuża się czas spędzony w bibliotece. Z naszych obserwacji (ankieta) wynika, że około 46% odwiedzających kolekcje spędziło w nich około godziny, natomiast 35% respondentów przebywało na kolekcjach od 1-3 godzin.

Zaobserwowaliśmy, że bardzo często studenci korzystają nie z jednej a kilkunastu książek, przeglądając je bezpośrednio przy regałach bibliotecznych. W ten sposób odbywa się „studiowanie’’ między regałami. Studenci czują się coraz bardziej swobodnie w kolekcjach, czasami wykorzystując do przeglądania, (zwłaszcza czasopism ) podłogę między regałami. Dużą popularnością cieszą się miejsca do czytania między regałami. Użytkownik ma w swoim zasięgu potrzebne materiały dydaktyczne, ciszę i spokój. Takie miejsca powodują, że przyswajanie wiedzy staje się czynnością „dość” przyjemną. Zaobserwowaliśmy, że czytelnicy w tych miejscach spędzają niejednokrotnie cały dzień, robiąc notatki czy pisząc pracę.

W Bibliotece Uniwersyteckiej UWM w Olsztynie, użytkownik po zarejestrowaniu książki w systemie, bądź wypełnieniu rewersu ( czasopisma ), ma możliwość swobodnego przemieszczania się po całym budynku Biblioteki. Czytelnicy często z niej korzystają, wybierają bardziej kameralne miejsca do swojej pracy dydaktycznej czy naukowej. Poza tradycyjnymi miejscami pracy w czytelniach z otwartym dostępem do zbiorów, zostały zaplanowane miejsca w specjalnie zaprojektowanych pokojach pracy indywidualnej – 8 kabin, dwa pokoje pracy grupowej, 88 miejsc na antresoli oraz miejsca w ogrodzie zimowym. Z tych miejsc studenci chętnie korzystają ucząc się bądź sporządzając notatki. Statystyki wykorzystania 8 kabin pracy za rok 2008 pokazały, że skorzystało z nich ponad 600 osób13. Miejsca te doskonale wpisały się w potrzeby naszych studentów i niewątpliwie sprzyjają ich aktywności.

Niezależnie od miejsc pracy własnej Biblioteka zapewnia 4 sale szkoleniowe- łącznie 150 miejsc. Sale te wykorzystywane są do prowadzenia zajęć dydaktycznych na różnych kierunkach studiów. Studenci przy okazji prowadzenia takich zajęć w Bibliotece mają również możliwość skorzystania z jej usług. Poza miejscami do nauki w przestrzeni bibliotecznej istnieje przestrzeń określana jako „nie biblioteczna”. W nowych budynkach bibliotek pełni ona bardzo ważną funkcję. Wiąże się to z faktem, że biblioteka jest przestrzenią społeczną i pozostaje obecnie nie tylko miejscem wypożyczania książek, czytania, poszukiwania informacji, ale również miejscem spotkań towarzyskich i kulturalnych. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Olsztynie zaprojektowano sale dydaktyczne, przestrzeń do kontaktów towarzyskich, kawiarnia, księgarnia i aula. Zarówno księgarnia jak i kawiarnia cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem studentów. Odpowiednio zaprojektowana przestrzeń biblioteczna poprawia komfort pracy czytelnika .

Zakończenie

Nowoczesne tendencje biblioteczne, warunki lokalowe oraz potrzeby czytelników sprawiły, że wprowadzenie wolnego dostępu do zbiorów jest dużym udogodnieniem dla użytkowników. Jak wynika z naszych obserwacji, ta nowa usługa wprowadzona w Bibliotece Uniwersyteckiej w Olsztynie cieszy się dużym powodzeniem. Czytelnicy lubią sami wyszukiwać potrzebne im materiały, zwłaszcza wtedy, gdy ich poszukiwania nie są skonkretyzowane, wolny dostęp bowiem przybliża zbiory do nich. Odpowiednio zaprojektowana przestrzeń biblioteczna, zaspokajająca potrzeby zarówno pracy indywidualnej studentów, jak i grupowej, w ciszy lub w takich miejscach, gdzie rozmowa nie przeszkadza innym użytkownikom. Bogaty księgozbiór, dostosowany do potrzeb kształcenia na Uczelni, aktywność i kreatywność pracowników Biblioteki, spowoduje, że czytelnicy coraz chętniej będą korzystać ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Olsztynie.

Bibliografia:

  1. Brzezińska-Stec H., Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku. Koncepcja użytkowa i funkcjonalna; dostępne na: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/22/brzezinska.html; [dostęp: 17.08.2009].
  2. Hakim Al-khatib A., Rola bibliotekarza dziedzinowego w wolnym dostępie, dostępne na: http://.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib18/hakim.html [dostęp: 23.07.2009].
  3. Hollender H., Księgozbiór jako katalog. O pożytkach oświeconego buszowania wśród półek, „Poradnik Bibliotekarza” 1990, nr 10, s. 25-28.
  4. Hollender H., Porozmawiajmy o architekturze bibliotek, „Bibliotekarz” 2009, nr 7-8, s. 6-10.
  5. Hollender H., Kobierska-Maciuszko E., Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Koncepcja funkcjonalna i estetyczna, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1996, T.32, s. 195-214.
  6. Konieczna D., Nowa przestrzeń biblioteczna miejscem aktywności użytkowników i pracowników uczelni, „Bibliotekarz Warmińsko-Mazurski” 2009, nr 1/2 , dostępne na: http://www.wbp.olsztyn.pl/bwm/1-2_09-ie/index.htm; [dostęp: 24.08. 2009].
  7. Pośnik A., Umiastowska K., Badanie potrzeb użytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, dostępne na: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php; [dostęp: 25.08.2009].

1 H. Hollender, Porozmawiajmy o architekturze bibliotek, „Bibliotekarz” 2009, nr 7-8, s. 6-10.

2H. Brzezińska-Stec, Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku. Koncepcja użytkowa i funkcjonalna; dostępne na: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/22/brzezinska.html [dostęp: 17.08.2009].

3H. Hollender, E. Kobierska - Maciuszko, Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Koncepcja funkcjonalna i estetyczna, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1996, T.32, s. 195-214.

4H. Brzezińska-Stec, Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej…, op. cit.

5H. Hollender, Księgozbiór jako katalog. O pożytkach oświeconego buszowania wśród półek, „Poradnik Bibliotekarza” 1990, nr 10, s. 25-28.

6Al.-khatib A. Hakim, Rola bibliotekarza dziedzinowego w wolnym dostępie, dostępne na: http://.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib18/hakim.html [dostęp: 23.07.2009].

7Tamże.

8H. Brzezińska-Stec, Nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej…, op. cit.

9D. Konieczna, Nowa przestrzeń biblioteczna miejscem aktywności użytkowników i pracowników uczelni, „Bibliotekarz Warmińsko-Mazurski” 2009, nr 1/2 , dostępne na: http://www.wbp.olsztyn.pl/bwm/1-2_09-ie/index.htm [dostęp: 24.08.2009].

10Al-khatib A. Hakim, Rola bibliotekarza dziedzinowego…, op. cit.

11A. Pośnik, K. Umiastowska, Badanie potrzeb użytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, dostępne na: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php [dostęp: 25.08.2009].

12Cyt. za: D. Konieczna, Nowa przestrzeń biblioteczna miejscem aktywności …,op. cit.

13Tamże.

cofnij