Bożena Wasilewska

 

BIBLIOGRAFIA WARMII I MAZUR

METODYKA PRAC

 

PRZEDMOWA

Zagadnienia metodyki bibliografii regionalnej i lokalnej nie zostały dotychczas całościowo i wyczerpująco opracowane. Są one przedmiotem wielu artykułów rozproszonych w czasopismach bibliotekarskich, ale znaczna ich część uległa już dezaktualizacji na skutek zmieniających się norm i przepisów. Problematyka ta była również poruszana na wielu sesjach i konferencjach, lecz w sposób fragmentaryczny. Ogłaszane publikacje dotyczyły raczej stanu prac nad poszczególnymi bibliografiami regionalnymi.

Odpowiadając zapotrzebowaniu środowiska bibliotekarskiego regionu warmińsko-mazurskiego opracowano niniejsze wskazówki metodyczne tworzenia bibliografii regionalnych i lokalnych. Stanowią one sumę zespołowych doświadczeń wypracowanych w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie, uwzględniających najnowsze normy i zalecenia.

Publikacja ta adresowana jest do:

Treść poradnika zawiera wskazówki merytoryczne i metodyczne określające podstawowe założenia tworzenia bibliografii regionalnych i lokalnych: zakresu i zasięgu doboru materiałów, selekcji, opisu bibliograficznego, adnotacji, klasyfikacji i przedmiotowania materiałów. Wskazano również szczegółowe problemy i najbardziej typowe ich rozwiązania poparte przykładami. W tekście zastosowane zostały dość liczne odwołania do norm, z którymi zaleca się zapoznać przy rozwiązywaniu niektórych problemów.

Zakłada się, że spisanie poniższych reguł, zasad i ustaleń metodycznych powinno być pomocne w pracy nad tworzeniem tego rodzaju zbiorów informacji, chociaż zapewne nie rozwiążą one dostatecznie ogromu zadań i problemów, jakie staną przed twórcami bibliografii. Są to specyficzne zadania, wymagające szerokiej wiedzy, dokładności, przy jednocześnie dużej wydajności i samodzielności.

Rozwiązywaniu wszystkich trudniejszych problemów związanych z tworzeniem opisów, klasyfikacją materiałów, przedmiotowaniem itp. powinny służyć okresowe warsztaty oraz bieżące konsultacje.

Zadania bibliotek publicznych (wojewódzkich i powiatowych) w zakresie przygotowania i upowszechniania wiedzy o regionie określają bardzo wyraźnie przepisy Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach. Zgodnie z art. 20 tejże ustawy do zadań zarówno wojewódzkiej, jak i powiatowej biblioteki należy "pełnienie funkcji ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznego, organizowanie obiegu wypożyczeń międzybibliotecznych, opracowywanie i publikowanie bibliografii regionalnych, a także innych materiałów o charakterze regionalnym"

Tak sformułowane zadania dla bibliotek powiatowych zostały powtórzone w art. 130 Ustawy z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej w związku z reformą ustrojową państwa. Ich realizacja stanowi ważną szansę dla rozwoju bibliotek powiatowych. Praca dla własnego środowiska staje się obecnie sprawą priorytetową, bez której biblioteki nie będą miały perspektyw trwałego działania na polu integracji informacyjnej Europy.

Regionalny warsztat informacyjno-bibliograficzny będzie doskonale służył promocji regionu, popularyzacji wiedzy o własnym środowisku lokalnym oraz prowadzeniu działań związanych z edukacją regionalną.

UWAGI WSTĘPNE

Przystępując do omówienia zagadnień metodycznych bibliografii regionalnej regionu warmińsko-mazurskiego użytkownikom niniejszego poradnika należą się wstępnie pewne wyjaśnienia terminologiczne.

Zgodnie z obowiązującą terminologią przedstawioną w polskiej normie PN-89-N-01225 Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia, bibliografia regionalna to "bibliografia ogólna o zasięgu terytorialnym obejmującym obszar większy niż państwo, który ze względu na swoje cechy geograficzne, językowe, gospodarcze lub polityczne uznawany jest za region".

Zakres tego terminu nie pokrywa się z pojęciem bibliografii regionalnej używanym powszechnie w polskiej praktyce bibliograficznej, zgodnie z którą tradycyjnie bibliografia terytorialna nazywana jest bibliografią regionalną.

Terminem bibliografii terytorialnej określa się w normie bibliografię specjalną przedmiotową o zakresie ograniczonym do spraw związanych z terytorium mniejszym niż państwo lub bibliografię podmiotową o nieograniczonym zakresie i o zasięgu terytorialnym ograniczonym do obszaru mniejszego niż państwo, ewentualnie także o ograniczonym zasięgu autorskim, związanym z pochodzeniem lub miejscem zamieszkania autora.

Mając na uwadze te różnice terminologiczne, w naszej praktyce używany będzie tradycyjny termin bibliografii regionalnej na określenie bibliografii specjalnej dokumentującej życie terytorium mniejszego niż państwo, a więc województwa, powiatu, gminy, zaś bibliografię dokumentującą życie jednej miejscowości nazywać będziemy bibliografią lokalną.

Praktycznie uściślając powyższe pojęcia można określić je następująco:

Bibliografie regionalne i lokalne przedmiotowe rejestrują dokumenty, których przedmiotem jest region bądź miasto, bez względu na ich miejsce wydania lub druku. Nie ma tu również ograniczeń co do aspektu, w jakim rejestrowane dokumenty ujmują przedmiot, może to być ujęcie geograficzne, historyczne, etnograficzne, gospodarcze itp.

Bibliografie regionalne i lokalne podmiotowe rejestrują dokumenty wydane lub wydrukowane na terenie regionu bądź miasta bez względu na treść, czyli region lub miasto są traktowane jako wytwórca dokumentów, ich podmiot sprawczy.

W powyższej typologii Bibliografię Warmii i Mazur należy określić jako bibliografię regionalną przedmiotową zawierającą pewne elementy bibliografii podmiotowej.

Charakter przedmiotowy wynika z przyjętej zasady, iż rejestruje piśmiennictwo o regionie warmińsko-mazurskim w aspekcie wszystkich nauk, w ujęciu zarówno historycznym jak i współczesnym.

Charakter podmiotowy uwzględniany jest w zakresie rejestracji:

Bibliotekom powiatowym, miejskim, gminnym zaleca się szersze zastosowanie kryterium podmiotowości poprzez rejestrację dorobku literackiego osób związanych z regionem, nie ograniczając się tylko do tekstów literackich, których przedmiotem jest region.

POCZĄTKI I ROZWÓJ PRAC NAD BIBLIOGRAFIĄ REGIONU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Bibliografia Warmii i Mazur jest ogniwem ogólnopolskiego systemu bibliografii terytorialnych, które funkcjonują na szerokiej bazie źródeł i spełniają w stosunku do poważnej części publikacji rolę bibliografii prymarnych. Rejestrują liczne kategorie dokumentów, które nie są uwzględniane w bibliografii narodowej na skutek przyjętych tam kryteriów selekcji, między innymi zawierają dokumenty niepublikowane oraz wykazują zawartość prasy lokalnej.

Świadomość dokumentacji piśmiennictwa o Warmii i Mazurach zrodziła się w Olsztynie bardzo wcześnie. Pierwsza bibliografia regionalna powstała w Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego (Instytut Mazurski) w Olsztynie i opracowana została przez Emilię Sukertową-Biedrawinę (1887-1970), znaną działaczkę kulturalno-oświatową, publicystkę, literatkę, badaczkę i popularyzatorkę przeszłości Warmii i Mazur, która w latach 1958-1964 publikowała ją we fragmentach na łamach czasopisma "Komunikaty Mazursko-Warmińskie".

Całość jej bibliografii ukazała się jako dwie osobne nadbitki: Bibliografia Mazur i Warmii w okresie dziesięciolecia 1945-1955. Olsztyn 1960 i Bibliografia Mazur i Warmii w okresie lat 1956-1960. Olsztyn 1964.

W pierwszej, dokumentującej piśmiennictwo za lata 1945-1955, materiał bibliograficzny został podzielony na dwie części. Cz. pierwsza zawiera spis polskich wydawnictw zwartych, seryjnych i zbiorowych, nadbitek i odbitek, rozpraw i artykułów zamieszczanych w czasopismach naukowych oraz ich recenzje. Cz. druga rejestruje rozprawy i artykuły ogłoszone w periodykach naukowych i popularnonaukowych oraz ważniejsze artykuły, które ukazały się w prasie codziennej (dziennikach, tygodnikach).

Bibliografia za lata 1956-1960 różni się od poprzedniej (za lata 1945-1955) układem materiału, bowiem zastosowano w niej ramowy schemat klasyfikacyjny dla bibliografii regionalnych ustalony przez komisję powołaną na konferencji poświęconej koordynacji prac nad bibliografiami regionalnymi Ziem Zachodnich, która odbyła się w Poznaniu w 1960 roku. Schemat ten, z pewnymi zmianami, stosowany jest do chwili obecnej.

Autorka poprzednich publikacji zrezygnowała z prowadzenia systematycznych prac nad bibliografią regionalną Warmii i Mazur. Ich kontynuację przejął Dział Informacyjno-Bibliograficzny Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie.

Zasięg terytorialny bibliografii zmieniał się wraz ze zmianami podziału administracyjnego naszego regionu. Z uwagi na opracowujące się równocześnie bibliografie województw sąsiednich białostockiego i gdańskiego zrezygnowano z dokumentacji piśmiennictwa dotyczącego powiatów: Ełk, Gołdap i Elbląg, ograniczając zasięg terytorialny wyłącznie do ziem wchodzących przed reformą w 1975 roku w skład województwa olsztyńskiego. Ograniczenie to nie dotyczyło tylko piśmiennictwa historycznego o Królewcu.

Reforma administracyjna kraju w 1975 roku znów zmieniła nieco zasięg terytorialny "Bibliografii Warmii i Mazur". Poza granicami województwa olsztyńskiego znalazły się historyczne ziemie warmińsko-mazurskie. Były to dawne powiaty: Braniewo, Pasłęk, Nowe Miasto Lubawskie, Działdowo, Pisz, Giżycko, Węgorzewo. Dlatego też od tomu za rok 1976 przyjęto odmienne ustalenia.

Przedmiotem opracowania bibliograficznego dla zagadnień historycznych stały się granice Warmii i Mazur w ich rozwoju dziejowym do 1945 roku, a więc:

Dla zagadnień współczesnych (od 1945 roku) przedmiotem opracowania bibliograficznego stały się granice administracyjne województwa olsztyńskiego. Ponadto, ze względów naukowych i przyjętej zasady kontynuowania ciągłości bibliograficznej, rejestrowano również publikacje o okręgach i miejscowościach stanowiących obrzeża kulturowe i gospodarcze województwa.

Ostatnia reforma administracji kraju w 1999 roku również dokonała korekty zasięgu terytorialnego "Bibliografii Warmii i Mazur". Opracowaniem bibliograficznym znów objęto powiaty wyłączone po 1975 roku oraz powiaty Gołdap, Olecko, Ełk, Elbląg.

Od tomu obejmującego lata 1982-1983 "Bibliografia Warmii i Mazur" opracowywana jest w systemie zautomatyzowanym w programie ISIS. Wprowadzenie automatyzacji nie tylko skróciło cykl produkcyjny bibliografii, ale również stworzyło możliwość jej rozpowszechniania zarówno w formie wydawniczej, jak i w formie skomasowanej bazy danych dostępnej w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym.

Regionalna baza danych w programie ISIS, licząca ok. 71 500 rekordów, została zamknięta z końcem 2000 roku. Od 2001 roku dokumentację piśmiennictwa regionalnego prowadzi się w programie MAK, która dostępna jest dla użytkowników również w Internecie.

Materiały do Bibliografii gromadzi się na podstawie codziennego przeglądu zawartości wszystkich wydawnictw wpływających do biblioteki, co zapewnia odbiorcy aktualną informację o regionie. Źródłem pozyskiwania materiałów jest także regionalny egzemplarz obowiązkowy, dokumenty życia społecznego, zbiory innych bibliotek. Na podstawie tych źródeł sporządza się z autopsji opisy bibliograficzne i na bieżąco wprowadza do komputerowej bazy danych. W celu uzupełnienia materiałów przegląda się również zawartość bibliografii narodowej oraz wszelkich bibliografii specjalnych ukazujących się na rynku wydawniczym lub w formie komputerowych baz danych.

Tak wszechstronne źródło wiedzy o regionie, jakim jest "Bibliografia Warmii i Mazur" ma bardzo szeroki i zróżnicowany krąg odbiorców. Są to pracownicy nauki, studenci, uczniowie oraz przedstawiciele administracji państwowej, samorządowej, firm, organizacji i instytucji publicznych, których zainteresowania i potrzeby są bardzo różnorodne.

DOBÓR I SELEKCJA MATERIAŁÓW

Przedmiotowe bibliografie regionalne z założenia powinny rejestrować całokształt dokumentów o regionie. Zasada ta nie obliguje jednak do uwzględniania absolutnie wszystkich materiałów. Podstawowym kryterium jest zawsze wartość informacyjna dokumentu. Dla każdego tego typu zbioru informacji należy wypracować takie zasady selekcji formalnej i merytorycznej, które będą najkorzystniejsze dla użytkowników.

W bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego uwzględniane są następujące typy dokumentów:

Dokumenty, które nie są objęte rejestracją bibliograficzną:

Kryteria doboru i selekcji materiałów w bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego nie są stałe i jednoznaczne w stosunku do pewnych grup dokumentów. W ciągu wielu lat ulegały modyfikacjom, dlatego ich precyzyjne sformułowanie jest niezwykle trudne.

Ważną grupę rejestrowanych opisów stanowią książki. Uwzględnia się te, których treść w całości dotyczy problematyki regionalnej oraz takie, których odrębna część lub rozdział dotyczy regionu. Eliminowane są zaś publikacje, które zawierają w tekście jedynie rozproszone, drobne fragmenty lub wzmianki dotyczące regionu o charakterze dygresyjnym, towarzyszące innej tematyce, i które nie są w wyraźny sposób wyeksponowane w tekście w formie odrębnego rozdziału czy części.

Grupą materiałów nastręczających dużo wątpliwości przy ustalaniu kryteriów doboru są dokumenty życia społecznego, których nazwa używana jest zamiennie z określeniami: druki ulotne, efemerydy, wydawnictwa niekonwencjonalne. Do nich należą materiały najczęściej o krótkotrwałej wartości użytkowej, różne pod względem formy i treści: afisze, broszury, cenniki, deklaracje, druki reklamowe, dyplomy, filmy, gazetki, informatory, katalogi, klepsydry, mapy, normy, odezwy, obwieszczenia, ogłoszenia, petycje, plakaty, plany miast, pocztówki, programy, raporty, rozkłady jazdy, przewodniki, spisy, sprawozdania, statuty, ulotki, umowy, wykazy, zaproszenia, zdjęcia i in. Spośród nich w bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego rejestrowane są tylko te, które mają trwałą wartość naukową, zawierają informacje niepodlegające dezaktualizacji, są związane z aktualnymi ważnymi wydarzeniami w regionie. Bibliografie o mniejszym zakresie terytorialnym powinny uwzględniać szerszy zakres tego rodzaju dokumentów.

Obszerną grupę dokumentów rejestrowanych w bibliografii regionalnej stanowią artykuły z czasopism. Przy ich doborze stosuje się w większym stopniu, niż w pozostałych typach dokumentów kryterium wartościujące, chociaż kryteria formalne także są wykorzystywane.

Z czasopism rejestruje się:

Z zasady nie rejestruje się następujących typów artykułów:

Mimo tak sprecyzowanych kryteriów doboru materiałów ostateczna ich ocena należy zawsze do bibliografa, który z jednej strony nie może opuścić nic z tego, co jest istotne dla poznania regionu, z drugiej zaś nie powinien obciążać bibliografii materiałami bezwartościowymi lub nieprzydatnymi dla określonego z góry użytkownika.

Bibliografie regionalne, które obejmują piśmiennictwo mniejszego obszaru (powiatu, gminy, miasta) mogą sobie pozwolić na większy stopień kompletności materiałów. Można przyjąć ogólną zasadę,że im mniejsza terytorialnie bibliografia, tym jest pełniejsza, a stopień selekcji materiałów mniejszy. Tak więc, decyzję w kwestii szczegółów doboru i selekcji materiałów pozostawia się bibliotekarzom. Każda bibliografia powinna wypracować sobie własne zasady, oparte na doświadczeniu i dostosowane do użytkownika, biorąc pod uwagę również swoje możliwości organizacyjno-finansowe.

OPIS BIBLIOGRAFICZNY

Za podstawę opisu przyjmuje się obowiązującą w chwili sporządzania bibliografii normę. Obecnie jest to norma PN-N-01152 dla wszystkich rodzajów dokumentów, która określa zasady opisu oraz podaje schematy i przykłady do ich zastosowania.

Warunkiem poprawnego i ujednoliconego opisu bibliograficznego jest autopsja, która pozwala również na sporządzenie właściwej adnotacji towarzyszącej opisowi.

Opis bibliograficzny powinien składać się z:

W bibliografii regionalnej dla wydawnictw zwartych zaleca się sporządzanie opisu formalnego w drugim stopniu szczegółowości, który obejmuje elementy obowiązkowe identyfikujące dokument i zalecane, bliżej charakteryzujące książkę lub jej opisywaną część. W zależności od potrzeb, można również uwzględniać dodatkowe elementy opisu, poza przewidzianymi dla drugiego stopnia szczegółowości, np. określenie typu dokumentu, tytuł równoległy, dodatek do tytułu serii, oznaczenie odpowiedzialności dotyczące serii.

Na prawach wyjątku opisy bibliograficzne książki otrzymują również pojedyncze zeszyty (tomy) wydawnictw ciągłych, które mają swój indywidualny tytuł, a ich jedyną zawartość stanowią autorskie prace indywidualne lub materiały z konferencji, sympozjów i zjazdów.

Ważnym uzupełnieniem opisu są adnotacje, które stosuje się wówczas, gdy zachodzi potrzeba poinformowania użytkownika o charakterze lub treści dokumentu w zakresie szerszym niż informuje o tym tytuł lub inne elementy opisu.

Przy redagowaniu adnotacji wyjaśniających należy unikać powtarzania informacji zawartych w tytule oraz dodatkach do tytułu, jeśli nie zostaną wzbogacone jakimiś szerszymi informacjami. Adnotacje te powinny być sformułowane zwięźle, rzeczowo, najlepiej w formie równoważników zdań i możliwie jednolicie dla tego samego typu informacji. Umieszcza się je poza opisem bibliograficznym lub wewnątrz opisu z tym, że te drugie muszą być ujęte w nawiasy kwadratowe.

Przy opisach dzieł zbiorowych lub dokumentów o rozbudowanej strukturze treściowej, które w całości lub w części poświęcone są tematyce regionalnej, zaleca się stosowanie adnotacji zawartościowych podających pełny lub częściowy spis treści tych dokumentów. Adnotacje te poprzedza jedno z określeń: Zawiera: lub Zawiera m.in.:. Można również użyć określeń: Treść: lub Z treści: W dalszej kolejności, obok nazwy autora (autorów) i tytułu, podaje się również informacje, na których stronach zamieszczone są fragmenty według kolejności występowania w tekście.

Każdemu opisowi bibliograficznemu dokumentu towarzyszą hasła przedmiotowe. Wyrażają one treść, czyli przedmiot dokumentu oraz cechy, które ten przedmiot charakteryzują. Hasła służą do wyszukiwania informacji w zbiorach tworzonych zarówno na nośnikach elektronicznych, jak i tradycyjnych. Opis bibliograficzny wraz z zapisami przedmiotowymi można obejrzeć tylko w wersji elektronicznej, natomiast w bibliografii drukowanej hasła przedmiotowe zamieszczane są w indeksie.

Metody tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych w Bibliografii Warmii i Mazur w ciągu lat zmieniały się, ulegały ciągłym modyfikacjom. Od 2001 roku, odkąd baza regionalna budowana jest w programie MAK, a dane opracowywane są w formacie USMARC, rozpoczęto tworzenie charakterystyki wyszukiwawczej dokumentów w języku haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Dla przyszłościowego rozwoju informacji w naszym regionie, korzystne byłoby przyjęcie jednolitych zasad formułowania haseł przedmiotowych we wszystkich bibliotekach różnych szczebli tworzących bibliograficzne bazy regionalne.

Opracowanie rzeczowe dokumentów jest bardzo trudnym zadaniem dla bibliotekarzy tworzących bibliograficzne bazy danych. Nie istnieją tu normy w takiej postaci, jak dla opisu formalnego. Analiza treściowa dokumentu jest sprawą subiektywną, zależną w dużym stopniu od wiedzy bibliotekarza i jego umiejętności. Treść dokumentu trzeba zapisać w sposób umowny a jednocześnie w sposób obiektywny i jednoznaczny.

Podstawę metodyczną tworzenia haseł przedmiotowych stanowi podręcznik Adama Łysakowskiego Katalog przedmiotowy (wyd. w 1946 roku) oraz praca Jadwigi Sadowskiej Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Podstawą leksykalną formułowania haseł jest aktualny Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej oraz uzupełnienia do Słownika... ogłaszane w postaci dwumiesięcznych wkładek do Przewodnika Bibliograficznego, a od 2003 roku w formie Biuletynu JHP BN.

Podstawową jednostką leksykalną haseł przedmiotowych są tematy. Wyróżnia się następujące grupy haseł przedmiotowych:

Tematy osobowe tworzą nazwy własne osób realnie istniejących w przeszłości i teraźniejszości, postaci mitycznych, biblijnych, legendarnych, fikcyjnych (literackich i filmowych), rodzin, rodów, dynastii. Należy zwrócić uwagę, że część tych tematów nie może tworzyć haseł osobowych opisu bibliograficznego np. postacie mityczne, legendarne, fikcyjne, dynastie, rodziny, rody.

Niektóre nazwy osobowe otrzymują dopowiedzenia: błogosławiony, car, caryca, cesarz, król, królowa, książę, księżna, młodszy, starszy, papież, postać biblijna, postać legendarna, rodzina, ród, święty np. Wojciech (św.). Jeśli dopowiedzenie podaje się w formie skrótu, to z zastosowanie normy PN-N-01158. Do każdej z nazw zaleca się również dodanie dopowiedzenia w formie dat biograficznych, jeśli daty te są możliwe do ustalenia, np.: Jan Paweł II (papież ; 1920-)

Fryderyk Wilhelm II (król Prus ; 1744-1797)
Kopernik, Mikołaj (1473-1543)
Hohenzollern (ród)
Lengowski (rodzina)
Twardowski (postać legendarna)
Odyseusz

Jako źródła do ustalania poprawnych nazw osobowych mogą posłużyć najnowsze encyklopedie, słowniki biograficzne oraz bazy bibliografii narodowej. Szczegółowe zalecenia dotyczące formułowania tematów osobowych znajdują się w literaturze przedmiotu. (Zob. rozdz. V)

Tematy geograficzne w opracowaniu przedmiotowym tworzą historyczne i współczesne nazwy następujących jednostek geograficznych:

W bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego dla miejscowości należących do województwa warmińsko-mazurskiego nie stosuje się dopowiedzenia lokalizującego w postaci nazwy województwa, tak więc miejscowości będące siedzibą powiatów nie otrzymują żadnych dopowiedzeń, np.
Łęgajny (gm. Barczewo)
Jedwabno (pow. Szczytno)
Nidzica
Olsztyn - zamek
Święta Lipka (gm. Reszel) - kościół Nawiedzenia NMP

Tematy geograficzne wyrażające powiaty i gminy tworzy się przez dodanie do nazwy miejscowości będącej siedzibą władz powiatowych lub gminnych dopowiedzenia (okręg), np.
Warmińsko-mazurskie, województwo - nazwa województwa
Szczytno (okręg) - nazwa powiatu
Dobre Miasto (pow. Olsztyn; okręg) - nazwa gminy

Ogólne zasady ustalania i formułowania haseł geograficznych znajdują się w normie PN-N-01228, która odnosi się tylko do jednostek geograficznych nie będących obiektami fizjograficznymi, dlatego też istotną pomocą przy ich tworzeniu będzie instrukcja W. Klenczon i A. Stolarczyk Hasło geograficzne. Wybór i zasady tworzenia... (zob. rozdz. V).

Podstawą ustalania nazw geograficznych są następujące źródła: najnowsze wydania encyklopedii powszechnych PWN, aktualny urzędowy wykaz miejscowości w Polsce, katalog miejscowości województwa warmińsko-mazurskiego, leksykony geograficzne i krajoznawcze, bazy bibliografii narodowej.

W bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego występują również tematy korporatywne. Tworzą je pełne nazwy współczesnych lub historycznych ciał zbiorowych, do których zalicza się:

Nazwę ciała zbiorowego należy uzupełnić dopowiedzeniem, jeżeli jego nazwa nie identyfikuje go jednoznacznie. Zaleca się niedodawanie dopowiedzeń przy nazwach ciał zbiorowych międzynarodowych oraz jeśli nazwa geograficzna stanowi integralną część nazwy ciała zbiorowego, np.:
Unia Wolności
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski (Olsztyn)
Olsztyńska Szkoła Wyższa
Zgromadzenie Księży Misjonarzy Saletynów
Konferencja Geodetów i Kartografów (5 ; 2003 ; Elbląg)

Tematy korporatywne należy tworzyć zgodnie z zaleceniami normy PN-N-01230 (zob. rozdz. V), która dotyczy haseł opisu bibliograficznego, ale zasady ich formułowania przyjmuje się również w przedmiotowaniu piśmiennictwa.

Nazwy korporatywne należy podawać w formie ujednoliconej. Biblioteki powinny prowadzić kartotekę nazw występujących w bibliografii własnego terenu.

Temat - tytuł ujednolicony (tytuł dokumentu w najbardziej znanej formie) staje się hasłem przedmiotowym wtedy, gdy tekst dzieła jest przedmiotem opracowania. W bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego przyjęto zasadę ich tworzenia od wszystkich tytułów prac (autorskich, anonimowych, zbiorowych) należących zarówno do literatury pięknej, jak i do popularnonaukowej i naukowej, np.:
Chojnowski, Zbigniew (1962-). Przedświt
Kruk, Erwin (1941-). Poezje wybrane
Kowalewski, Włodzimierz (1956-). Bóg zapłacz!
Achremczyk, Stanisław (1951-). Historia Warmii i Mazur
Mazurzy - tradycja i codzienność

Tematy rzeczowe (treściowe) wg typologii tematów przedstawionych w pracy Jadwigi Sadowskiej Język haseł przedmiotowych BN (zob. rozdz. V), to "wszelkie inne przedmioty jednostkowe (nie wyspecyfikowane) oraz przedmioty ogólne", a więc przedmioty, które nie mogą być wyrażone nazwą osobową, geograficzną, korporatywną lub nie są tytułem ujednoliconym. Jest to bardzo zróżnicowana grupa tematów wyrażana za pomocą nazw pospolitych ogólnych, jak i za pomocą nazw jednostkowych. Szczegółowe zasady ich tworzenia znajdują się w literaturze przedmiotu podanej w rozdziale V niniejszego opracowania.

Każdy dokument w bibliografii regionu warmińsko-mazurskiego posiada przynajmniej dwa hasła przedmiotowe (pomijając teksty literackie i dzieła treści ogólnej), jedno zawiera temat ogólny, często z określnikiem lub określnikami treściowymi i z określnikiem geograficznym, drugie zawiera temat geograficzny z określnikiem charakteryzującym treść dokumentu i pełniącym funkcję porządkującą. Zaleca się również, aby przy budowie haseł przedmiotowych zaznaczać hierarchię ważności przedmiotów zawartych w treści poprzez kolejność występowania haseł, a więc jako pierwsze umieszczać hasło dotyczące głównego przedmiotu zawartego w treści, a w dalszej kolejności przedmiotów pobocznych.

Materiał rejestrowany w bibliografii regionalnej ma specyficzny charakter. Często zawiera nowe zjawiska, wydarzenia specyficzne dla danego terenu, o nieustalonej terminologii. Powoduje to, że zasób Słownika haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej okazuje się niewystarczający. Dlatego też, bywa konieczne wprowadzenie nowych, szczegółowych tematów i określników. W przypadku określników zaleca się zachować większą konsekwencję i nie odchodzić zbytnio od praktyki Słownika... Wersja elektroniczna kartoteki wzorcowych haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, na bieżąco aktualizowana, jest dostępna na stronie www.bn.org.pl. Pamiętać jednak należy o wprowadzaniu haseł lokalnych, których brak w słowniku.

Hasła przedmiotowe odpowiadające treści dokumentów zarejestrowanych w zrębie głównym są podstawą tworzenia indeksu przedmiotowego bibliografii. Prawidłowo zredagowany indeks przedmiotowy stanowi bardzo ważne narzędzie wyszukiwawcze. Powinien on również uzupełniać schemat bibliografii, który jest często pierwszym etapem procesu wyszukiwawczego, gdyż porządkuje opisy według ich zawartości treściowej przypisując je do poszczególnych działów, poddziałów, dziedzin i poddziedzin.

NORMY STOSOWANE W BIBLIOGRAFII I INNE POMOCE METODYCZNE

Komputerowe opracowanie zbiorów informacji o dokumentach, jak również potrzeba wymiany danych bibliograficznych między bibliotekami przy tworzeniu wspólnej bazy regionalnej, stwarza konieczność stosowania norm bibliograficznych określających postać danych przed wprowadzeniem ich do pamięci komputera oraz norm z zakresu struktury jego zapisu fizycznego na nośnikach elektronicznych takich jak, zestawy znaków, formaty przekazywania danych, języki komend oraz reguły definiujące współdziałanie różnych systemów komputerowych.

Normy bibliograficzne uporządkowują zasady opisu bibliograficznego dokumentów, redagowania skrótów lub tytułów wydawnictw ciągłych i wyrazów typowych w ich opisie, ustalenia hasła głównego i haseł dodatkowych, sposobów ich szeregowania, sporządzania adnotacji, konwersji pism dla dokumentów obcojęzycznych oraz kompozycji wydawniczej i typograficznej bibliografii, w tym zasady dotyczące opracowania indeksów.

Poniżej przedstawiono wykaz norm bibliograficznych, które należy stosować przy tworzeniu bibliografii (normy z zakresu automatyzacji stosowane są przez projektantów systemu). Aktualne informacje o nowych normach, ich aktualizacjach, czy wprowadzonych zmianach zawarte są w wydawanych katalogach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego i należy je śledzić na bieżąco. Same jednak normy często nie wystarczą, ze względu na ich ogólny charakter, dlatego też w drugiej części zestawu podano opracowania dotyczące szczegółowych instrukcji tworzenia baz bibliograficznych.

PN-82/N-01152.01 Opis bibliograficzny. Książki
PN-N-01152-1/A1 : 1997 Opis bibliograficzny. Książki. (Zmiana A1)

Przedmiotem arkusza normy jest opis bibliograficzny książek opublikowanych po 1800 roku. Norma ustala zasady opisu bibliograficznego, podaje liczne wzory i przykłady opisów.

PN-N-01152-2 : 1997 Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe

Zasady opisu bibliograficznego wydawnictw ciągłych oraz dokumentów niesamoistnych wydawniczo opublikowanych w wydawnictwach ciągłych (artykułów, fragmentów artykułów, artykułów wieloczęściowych, ciągłych dokumentów niesamoistnych). Ustalono elementy opisu i określono podstawowe źródła, z których należy przejmować dane.

PN-N-01152-5 : 2001 Opis bibliograficzny. Dokumenty kartograficzne

Postanowienia normy są przewidziane do stosowania przy opisywaniu publikacji ukazujących się współcześnie, w formie czytelnej dla użytkownika, takich jak: drukowane atlasy, mapy (w tym: plany, mapy plastyczne, mapy panoramiczne, mapy satelitarne i lotnicze) i globusy. Przy opisywaniu dokumentów na nośnikach elektronicznych jednocześnie stosuje się postanowienia normy PN-N-01152-13.

PN-83/N-01152.06 Opis bibliograficzny. Druki muzyczne

Przedmiotem normy jest opis bibliograficzny druków zwartych zawierających utwory muzyczne utrwalone graficznie, opublikowane po 1800 roku. Norma ustala zasady opisu bibliograficznego, podaje liczne wzory i przykłady opisów.

PN-85/N-01152.07 Opis bibliograficzny. Dokumenty dźwiękowe

Norma dotyczy powielanych dokumentów dźwiękowych, przede wszystkim nagrań lub dyspozycji programowych dźwięku, odtwarzanych za pomocą urządzeń właściwych dla danej postaci dokumentu (kasety dźwiękowe, wałki fonograficzne, taśmy perforowane lub papierowe, płyty), niezależnie od czasu ich powstania i bez względu na zawartość dźwiękową (muzyczną lub niemuzyczną).

PN-N-01152-12 : 1994 Opis bibliograficzny. Filmy

Przedmiotem normy jest opis bibliograficzny filmów, również wieloczęściowych (seryjnych), uwzględnia także postacie filmu zarejestrowane na nośnikach magnetycznych.

PN-N-01152-13 : 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne

Postanowienia normy stosuje się przy sporządzaniu opisów dokumentów elektronicznych, wspólne dla wszystkich rodzajów dokumentów opublikowanych na nośnikach elektronicznych. Dokumenty elektroniczne dostępne zdalnie uważane są za opublikowane. Ustalono elementy opisu i określono podstawowe źródła, z których przejmowane są dane.

PN-N-01228 : 1994 Hasło opisu bibliograficznego. Forma nazw geograficznych

Przedmiotem normy jest forma nazw geograficznych, z wyjątkiem nazw obiektów fizjograficznych, występujących w hasłach korporatywnych i przedmiotowych. Ustalono zasady ujednolicania nazw, języka, pisowni i formy gramatycznej nazw, zmiany nazw, dopowiedzeń i znaków umownych. Zawiera postanowienia dot. nazw krajów i nazw jednostek administracyjnych.

PN-N-01229 : 1998 Hasło opisu bibliograficznego. Hasło osobowe

Zasady doboru haseł osobowych umożliwiających wyszukiwanie opisów bibliograficznych dokumentów we wszelkich zbiorach informacji o dokumentach. Zawiera ustalenia, kiedy nazwa osobowa powinna lub może stanowić hasło i w jakiej postaci ma być podana w haśle.

PN-N-01231 : 2001 Hasło opisu bibliograficznego. Hasło tytułowe

Przedstawia zasady doboru tytułów ujednoliconych, określa, kiedy tytuł stanowi lub może stanowić hasło lub część hasła opisu bibliograficznego, w jakiej formie podaje się go w haśle, jaką formę dopowiedzeń dodaje się do tego tytułu.

PN-N-01230 : 2001 Hasło opisu bibliograficznego. Hasło korporatywne

Zawiera ustalenia dot. doboru i formułowania haseł korporatywnych umożliwiających wyszukiwanie opisów bibliograficznych dokumentów (sporządzonych zgodnie z normą PN-N-01152) we wszelkich zbiorach informacji o dokumentach (kartoteka, spis publikowany, komputerowa baza danych), w szczególności w katalogach bibliotecznych i bibliografiach. Określono formę hasła korporatywnego, tj. formę nazwy ciała zbiorowego podanej w haśle oraz formę dopowiedzeń dodawanych do tej nazwy.

PN-ISO 7154 : 2001 Dokumentacja. Zasady szeregowania bibliograficznego

Przedstawia ogólne zasady szeregowania bibliograficznego, przeznaczone do uwzględnienia w krajowych przepisach szeregowania. Zasady te dotyczą szeregowania rekordów bibliograficznych sporządzonych do wymiany w formie czytelnej dla maszyny, oraz do ręcznego lub maszynowego przetwarzania tych rekordów.

PN-ISO 9 : 2000 Informacja i dokumentacja. Transliteracja znaków cyrylickich na znaki łacińskie. Języki słowiańskie i niesłowiańskie

Ustalono system transliteracji znaków cyrylickich zgodnie z zasadami umożliwiającymi międzynarodową wymianę informacji, w szczególności na nośnikach elektronicznych. Transliteracja jest metodą konwersji polegającą na przedstawieniu znaków konwertowanego pisma na znaki alfabetu konwersji. Stosowanie zasad transliteracji gwarantuje pełne jednoznaczne przekształcenie alfabetu konwersji na system konwertowany. Norma dotyczy języków słowiańskich (bułgarskiego, białoruskiego, macedońskiego, rosyjskiego, serbo-chorwackiego, ukraińskiego) oraz 75. języków niesłowiańskich, których wykaz znajduje się w Załączniku C. Konwersję z odmiennego systemu zapisu na alfabet łaciński zaleca się stosować szczególnie w pracach bibliograficznych, by umożliwić alfabetyczny układ bibliografii, katalogów i indeksów.

PN-ISO 843 : 1999 Informacja i dokumentacja. Konwersja znaków greckich na znaki łacińskie

Ustalono system transliteracji i transkrypcji znaków greckich na łacińskie. System ten ma zastosowanie do znaków pisma greckiego, niezależnie od okresu w którym jest lub było używane. Norma nie określa ściśle, który typ konwersji winien być użyty w konkretnym zbiorze informacji.

PN-85/N-01158 Skróty wyrazów i wyrażeń w opisie bibliograficznym

Dotyczy dokumentów polskich i obcojęzycznych, z wyłączeniem skrótów tytułów wydawnictw ciągłych.

PN-N-01178 : 1994 Zasady skracania tytułów wydawnictw ciągłych

Norma zawiera dwa obszerne załączniki. W pierwszym zamieszczono wykaz wyrazów i ich skrótów zaczerpniętych z tytułów czasopism wydawanych w językach posługujących się alfabetem łacińskim, w drugim w językach posługujących się alfabetem cyrylickim.

Postanowienia normy należy stosować przy tworzeniu skrótów wyrazów występujących w tytułach dokumentów cytowanych lub wykazywanych w spisach bibliograficznych, bibliografiach załącznikowych i przypisach, a których nie obejmują załączniki.

PN-77/N-01221 Adnotacje i analizy dokumentacyjne

Norma określa zasady sporządzania zwięzłych charakterystyk dokumentów towarzyszących opisom bibliograficznym, dotyczącym treści lub cech pozatreściowych specyficznych dla danego dokumentu.

PN-73/N-01159 Indeksy do bibliografii

Norma uwzględnia zasady tworzenia indeksów najczęściej występujących w bibliografiach. Nie dotyczy indeksów sporządzanych metodą maszynową. Jej przedmiotem są następujące indeksy: autorski, nazw osobowych, alfabetyczny, tytułowy, przedmiotowy, nazw geograficznych, krzyżowy, klasowy, systematyczny, działowy, chronologiczny.

PN-89/N-01224 Bibliotekarstwo i bibliografia. Opracowywanie zbiorów informacji o dokumentach. Terminologia

Przedmiotem normy są podstawowe terminy związane z opracowywaniem zbiorów informacji o dokumentach (bibliografii, katalogów bibliotecznych).

PN-89/N-01225 Bibliotekarstwo i bibliografia. Rodzaje i części składowe bibliografii. Terminologia

Metodyka bibliograficzna. Poradnik dla autorów bibliografii specjalnych. Praca zbiorowa pod red. Heleny Hleb-Koszańskiej, M. Dembowskiej i Henryka Sawoniaka. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1963, 402 s.

Poradnik przez długie lata służył bibliotekarzom opracowującym różne rodzaje bibliografii specjalnych, m. in. regionalne. Obecnie nie rozwiązuje już wszystkich problemów związanych z opracowywaniem bibliografii, gdyż pewne ustalenia metodyczne uległy już dezaktualizacji.

JANOWSKA Maria: Hasło osobowe. Wybór i zasady tworzenia w bibliografii narodowej i katalogach Biblioteki Narodowej. Warszawa: Biblioteka Narodowa 1998, 58 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 32

Instrukcja, w której ustalono zasady doboru i formułowania haseł (zarówno ogólnych, jak i dla specjalnych form piśmienniczych) zapewniających dostęp do opisu bibliograficznego, sporządzonego zgodnie z PN-N-01152. Przepisy instrukcji znajdują zastosowanie przy formułowaniu haseł formalnych (głównych i dodatkowych) oraz tematów osobowych w hasłach przedmiotowych.

KLENCZON Wanda, STOLARCZYK Anna: Hasło geograficzne. Wybór i zasady tworzenia w bibliografii narodowej i katalogach Biblioteki Narodowej. Zasady wypełniania rekordu wzorcowego. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2000, 55 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 36

Instrukcja jest przeznaczona dla bibliotek opracowujących przedmiotowo dokumenty w języku haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. W niektórych wypadkach, zwłaszcza tych, które sprawiają opracowującym trudności, dołączono wskazówki metodyczne. Druga część instrukcji podaje zasady wypełniania rekordu wzorcowego hasła geograficznego w formacie USMARC wraz z przykładami wypełnionych rekordów dla różnych kategorii haseł.

JANOWSKA Maria: Opis bibliograficzny wydawnictw ciągłych (interpretacja postanowień PN-N-01152-02). Warszawa: Biblioteka Narodowa 1996, 55 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 29

Praca ma charakter poradnika wyjaśniającego postanowienia normy odnoszące się głównie do opisywania wydawnictw ciągłych w postaci tradycyjnej (drukowanej). Omówiono zasady ogólne sporządzania opisu, szczegółową zawartość wszystkich elementów opisu oraz podano przykłady ilustrujące wybrane postanowienia normy.

JANOWSKA Maria: Opis bibliograficzny artykułów (interpretacja postanowień PN-N-01152). Warszawa: Biblioteka Narodowa 1997, 30 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 30

Przedstawia zasady ogólne określające jednostki opisu, podstawę opisu i źródła danych, omówienie elementów opisu, metod oraz zasad podawania w pozycji bibliograficznej opisów recenzji i polemik ilustrowanych przykładami.

Bibliografia. Metodyka i organizacja. Pod red. Zbigniewa Żmigrodzkiego. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 2000, 351 s. Nauka. Dydaktyka. Praktyka nr 38

Podręcznik dostosowany do aktualnych wymagań, w którym uwzględnione zostały nowe metody i techniki stosowane w bibliografii.

Inne pomoce metodyczne przydatne przy opracowaniu bibliografii regionalnych i lokalnych w systemie MAK

BAGIEŃSKA Ewa, KOSTRZEWA Władysława, PALUSZKIEWICZ Anna: Zasady tworzenia kartotek wzorcowych haseł opisu bibliograficznego. Warszawa: Międzyuczelniany Zespół Koordynacyjny ds. Wdrażania VTLS 1995, 86 s.

BURCHARD Maria: Format USMARC rekordu bibliograficznego dla druku muzycznego. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1997, 202 s. Propozycje i Materiały nr 15

CZARNECKA Jadwiga: Katalog przedmiotowy. Na podstawie opisów z "Przewodnika Bibliograficznego". Poradnik. Wyd.2 popr. i uzup. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2000, 216 s.

JANOWSKA Maria: Adaptacja formatu USMARC do polskich zasad katalogowania. Opis bibliograficzny i zasady wyboru haseł. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2001, 211 s.

Katalogowanie książek i wydawnictw ciągłych w formacie USMARC. Poradnik. Oprac. Jadwiga Kosek [i in.]. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1997, 91 s. Propozycje i Materiały nr 13

LENARTOWICZ Maria: Przepisy katalogowania książek. Część 1. Opis bibliograficzny. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 1987.

LENARTOWICZ Maria, PALUSZKIEWICZ Anna: Format USMARC rekordu bibliograficznego dla książki. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1997, 202 s. Propozycje i Materiały nr 10
Publikacja jest poprawionym i uzupełnionym wydaniem instrukcji pt. Format USMARC opisu katalogowego książek. Warszawa, 1993

Opracowanie przedmiotowe w bibliotekach publicznych. Materiały z ogólnopolskich warsztatów, Warszawa 18-20 października 2000 r. Pod red. Jadwigi Woźniak i Piotra Bierczyńskiego. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 2000, 189 s. Propozycje i Materiały nr 44

PADZIŃSKI Andrzej: Stosowanie polskich norm w zautomatyzowanych katalogach bibliotecznych. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 2000, 111 s. Formaty, Kartoteki nr 6

SADOWSKA Jadwiga: Hasła przedmiotowe w teorii Adama Łysakowskiego i praktyce "Przewodnika Bibliograficznego". Warszawa: Biblioteka Narodowa 2000, 196 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 35

SADOWSKA Jadwiga: Instrukcja tematowania i katalogu przedmiotowego. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1991, 100 s.

SADOWSKA Jadwiga: Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Poradnik. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2001, 190 s. Prace Instytutu Bibliograficznego nr 37

Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. T.1-2. Stan na dzień 30 czerwca 2001 roku. Na podst. wyd. 3, oprac. przez Ewę Stępniakową i Janinę Trzcińską, 4 wyd. przygot. Joanna Kędzielska, Wanda Klenczon i Anna Stolarczyk. Warszawa: Biblioteka Narodowa 2001, 516, 486 s.

Część druga opracowania ukaże się w następnym numerze "Bibliotekarza Warmińsko-Mazurskiego".

cofnij