Krystyna Greczycho

 

BIBLIOTEKARSTWO PUBLICZNE
REGIONU ELBLĄSKIEGO

 

Dzieje bibliotekarstwa publicznego w Elblągu należy rozpatrywać w kilku aspektach.

Na początek kilka słów o siedzibie Biblioteki Elbląskiej.
Obiekt Biblioteki to zabytkowy zespół architektoniczny dawnego szpitala i kościoła św. Ducha usytuowany w południowo-zachodniej części Starego Miasta przy zbiegu ulic św. Ducha i Zamkowej. Dokument o wybudowaniu w Elblągu, obok istniejącego już zamku, pierwszego w Prusach szpitala, pochodzi z 1242 roku. Prawdopodobnie szpital był gotowy już w 1255 roku, gdyż w tym roku nadano mu nazwę św. Ducha. Nie był to szpital w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Znajdowali w nim bowiem opiekę nie tylko chorzy, ale też pielgrzymi, podróżni oraz ubodzy mieszkańcy Elbląga. Niekiedy biedni studenci otrzymywali tu bezpłatnie mieszkanie i wyżywienie.

W czasie swej ponad 750 letniej historii szpital a także nieco młodszy odeń kościół (1277), był wielokrotnie przebudowywany i odnawiany. Podobnie jak całe miasto przechodził różne koleje.

W czasie walk ulicznych w 1945 roku zagładzie uległo Stare Miasto. W ruinach leżał kościół i szpital św. Ducha. Ówczesne władze miejskie postanowiły przywrócić do dawnego stanu jedynie ulicę Wigilijną (obecnie Wigilijna i św. Ducha), a właściwie jej południową pierzeję z ruinami szpitala i kościoła św. Ducha, w których w 1959 r. Wojewódzka Komisja Planowania Gospodarczego przy Prezydium WRN w Gdańsku ustaliła ogólną lokalizację biblioteki. Rekonstrukcję obiektu po przygotowaniu projektów rozpoczęto w 1968 roku.

Dnia 28 maja 1979 po kilkunastu latach żmudnych prac konserwatorskich, robót budowlanych i wielu innych, zabytkowe obiekty przekazano Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Elblągu. Znalazły się tu pomieszczenia dla administracji, działów merytorycznych, a także: czytelnia ogólna, czytelnia czasopism, czytelnia muzyczna, laboratorium językowe, sala wystawowo-konferencyjna, informatorium, dział zbiorów specjalnych, pracownia bibliograficzna i wypożyczalnie.

Omówienie dziejów bibliotekarstwa w Elblągu wymagałoby odrębnej publikacji. W przyjętej formule czasopisma przekażę tylko garść informacji.

Biblioteka w Elblągu w początkach swego istnienia była biblioteką gimnazjalną. Zorganizowana została przez ówczesnego rektora gimnazjum Jana Myliusa, który w nowowybudowanym w 1599 roku gmachu szkoły wydzielił na I piętrze specjalną salę o powierzchni 140 m2 z przeznaczeniem na bibliotekę. Zgromadzone tu pierwsze książki pochodziły z zakupionego przez radę miejską za 200 florenów księgozbioru Tomasza Rotusa.

Datę zakupu w 1601 roku księgozbioru Rotusa uważa się za początek istnienia biblioteki gimnazjalnej. Księgozbiór po Rotusie, rektorze i bibliofilu liczył ponad 127 dzieł. Do tych książek dołączył Mylius liczne dary od osób prywatnych. Dzięki troskliwości rektorów i scholarów zgromadzono do 1840 roku 11.250 woluminów. Księgozbiór ten zawierał wiele bardzo cennych dzieł z historii: Polski, Prus, powszechnej a także teologii, logiki, prawa, medycyny i innych nauk.

W roku 1846 gimnazjum zostaje upaństwowione, a biblioteka przechodzi na własność miasta i zostaje przekształcona w bibliotekę miejską o charakterze publicznym. Decyzja ta spowodowała jej szybki rozwój. I tak w roku 1847 księgozbiór jej liczył już 18.000 woluminów.

W katalogu biblioteki opublikowanym w latach 1893-1894 (dwa tomy) przez jej dyrektora Leonarda Naubauera “Katalog der Stadtbibliothek zu Elbing” zawarto opisy 28.000 woluminów. Rękopisów odnotowano w nim ponad 200.

W roku 1930 księgozbiór liczył około 58.000 woluminów. W różnych opracowaniach z lat późniejszych brakuje danych o liczebności woluminów w roku 1939 a tym bardziej w roku 1944. Przypuszczalnie było w niej ponad 60.000 tomów.

Z danych zawartych w dokumentach wynika, że jeszcze na początku 1947 roku zbiory biblioteki miejskiej (czy tylko?) znajdowały się w obiekcie przy Placu Wolności, który biblioteka otrzymała w 1915 roku. Ale już 21 marca 1947 roku książki zostały przewiezione do gmachu Zarządu Miejskiego przy ulicy Łączności 1.

Po sprzeciwach Rady Miejskiej w dniu 6 listopada doszło do zawarcia Umowy o przechowanie pomiędzy pełnomocnikiem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika dr Stefanem Borchardtem a Wiceprezydentem Miasta Elbląga mgr Adamem Brzezowskim. W latach 1959-1962 rewindykowano niewielką część zbiorów.

Zawarta w 1947 roku umowa została wypowiedziana 47 lat po tym fakcie i zbiory dawnej Biblioteki Miejskiej powrócą do Elbląga najpóźniej w 2001 roku.

Przedstawienie działalności biblioteki w powojennym Elblągu musiało być poprzedzone informacjami choćby bardzo fragmentarycznymi o dziejach obiektu i biblioteki, która niebawem będzie obchodziła swój jubileusz 400 lecia, tym bardziej, że są to fakty mało znane szerszym kręgom, a budzące w ostatnim czasie duże zainteresowanie.

Organizację czytelnictwa w powojennym Elblągu rozpoczęto od zebrania kilkudziesięciu książek w języku polskim. Opracowania o tych pionierskich czasach publikowano w Rocznikach Elbląskich, a przygotowywane przez Tadeusza Ordyńca, kierownika Miejskiej Biblioteki Publicznej w latach 1952-1967.

Na podstawie dokumentów archiwalnych Zarządu Miejskiego, nie można precyzyjnie ustalić daty powstania Biblioteki. W zasobie aktowym istnieje kilka dokumentów zawierających sprzeczne informacje. Z jednych wynika, że biblioteka istniała już w 1945 z innych, że startowała od zera.

Najwiarygodniejszym źródłem do ustalenia daty jej powstania są inwentarze, na podstawie których można ustalić od kiedy i jakie książki znajdowały się w bibliotece. Zapisy w I księdze inwentarzowej rozpoczęto 25 lutego 1946. W pierwszym roku zainwentaryzowano 622 książki, a do 31 maja 1949 zgromadzono ich 1940 woluminów.

Były to dary pierwszych elblążan przybyłych do miasta z różnych stron Polski oraz Wydziału Kultury z Kielc. W listopadzie 1946 roku Zarząd Miejski zatrudnił na etacie Kazimierę Czarnocką, pierwszą etatową kierowniczkę Miejskiej Biblioteki Publicznej.

Przełomowym rokiem był rok 1949, wtedy to biblioteka otrzymała własny lokal, który służył bibliotece i czytelnikom przez trzydzieści lat. Trzy pierwsze filie powstały w roku 1950 a do 1959 ich liczba wzrosła do 12. W kolejnym roku biblioteka otrzymała formalnie zatwierdzony statut, a następnie wewnętrzny regulamin organizacyjny. W roku zatwierdzenia statutu funkcjonowały następujące działy merytoryczne: gromadzenia zbiorów, opracowania zbiorów, upowszechniania czytelnictwa i instruktażu, oświatowy i naukowy. W latach następnych miały miejsce dalsze zmiany organizacyjne. W roku 1963 utworzono Dział Instrukcyjno-Metodyczny, a w 1964 Dział Informacyjno-Bibliograficzny (z Poradni Informacyjno-Bibliograficznej istniejącej od 1962 r.).

Jednym z ważniejszych wydarzeń w dziejach Miejskiej Biblioteki Publicznej były obchody 25-lecia działalności w 1970 roku. Podczas tych uroczystości nadano bibliotece imię Cypriana Norwida. Kolejnym etapem w rozwoju biblioteki był rok 1974. Powstał wówczas Dział Zbiorów Specjalnych, gromadzący dokumenty życia społecznego, zbiory muzyczne, stare druki, rękopisy.

W skład sieci Miejskiej Biblioteki Publicznej u progu 1975 roku wchodziło 19 placówek (łącznie w placówkami Biblioteki Głównej), których księgozbiór liczył w końcu 1974 roku 240.800 tomów. Z placówek tych korzystało rocznie 16.623 czytelników. Wypożyczenia przekroczyły liczbę 412.700 książek. Na terenie Elbląga w 1974 roku funkcjonowało 9 czytelń, które odwiedziło 41.508 czytelników.

Miejską Biblioteką Publiczną kierowali kolejno: Kazimiera Czarnocka (1951 r.), Henryka Markiewicz (do 1951 r.), Józef Lassota (VII-1952 – XI-1952), Tadeusz Ordyniec (1952 – XII-1968), Jerzy Kolendo (do 1971), Czesława Łydka (do 1975).

W materiale dotyczącym bibliotekarstwa publicznego należy wspomnieć o innej bibliotece elbląskiej. Była to Powiatowa Biblioteka Publiczna, która kontynuowała tradycje Powiatowej Centrali Bibliotecznej utworzonej w 1946 roku. Pracę rozpoczęto od gromadzenia książek, następnie pracownicy biblioteki przystąpili do organizowania placówek bibliotecznych w powiecie. Długoletnią kierowniczką Biblioteki Powiatowej była Stanisława Górna. Po jej przejściu w roku 1966 na emeryturę, funkcję kierownika biblioteki pełnili kolejno Włodzimierz Martin i Julia Nowosad.

Kolejnym etapem w dziejach bibliotek publicznych w Elblągu był rok 1975. Zarządzeniem Wojewody Elbląskiego z dnia 16 czerwca 1975 roku Miejska Biblioteka Publiczna po połączeniu z Powiatową Biblioteką Publiczną została przekształcona w Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. Cypriana Norwida.

W zakresie obiektów budowanych specjalnie na potrzeby biblioteki odnotowano już w grudniu 1975 roku oddanie do użytku Miejskiej Bibliotece Publicznej w Braniewie obiektu zabytkowego w dawnym Domu Konwertytów. Ponadto Miejska Biblioteka Publiczna w Pasłęku otrzymała nowy lokal o powierzchni 600 m2 mieszczący się w zabytkowym zamku.

W tym okresie nowe lokale biblioteczne otrzymały: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Pieniężnie, Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Ornecie, Filia Biblioteczna w Korzeniewie – gmina Kwidzyn.

Do nowego lokalu w odrestaurowanej kamieniczce zabytkowej w Tolkmicku przeniesiono z Miejskiego Domu Kultury – Bibliotekę Publiczną Miasta i Gminy. Wzorcowo urządzony lokal otrzymała Biblioteka Publiczna Gminy Stegna.

Wydarzeniem doniosłej rangi w dziejach bibliotekarstwa publicznego w Elblągu było oddanie dla potrzeb biblioteki zespołu architektonicznego szpitala i kościoła św. Ducha.

Rok 1998 zamyka 23 letni okres działalności bibliotek publicznych w województwie elbląskim, województwie które w wyniku reformy państwa z dniem 1 stycznia 1999 zniknęło z mapy administracyjnej kraju.

Sieć biblioteczną tworzyły 44 biblioteki, 69 filii i 42 punkty biblioteczne. Na wsi działało 26 bibliotek i 54 filie oraz 39 punktów bibliotecznych. Ogółem w województwie funkcjonowało 113 placówek bibliotecznych. Podstawową strukturę sieci bibliotek publicznych tworzyły:

W 1998 roku miały miejsce przekształcenia strukturalne Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w zakresie funkcjonowania filii bibliotecznych w Elblągu. Wojewoda Elbląski Zarządzeniem Nr 34/98 z dnia 4 sierpnia 1998 r. nadał Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Cypriana Norwida w Elblągu nowy Statut. Na mocy którego oprócz Biblioteki Głównej działało 10 filii bibliotecznych, w tym siedem to Wypożyczalnie dla dorosłych wraz z Oddziałami dla dzieci, dwie są Wypożyczalniami dla dorosłych i jedna Wypożyczalnią dla dzieci. Zmiana ta była podyktowana koniecznością opracowania nowych rozwiązań organizacyjnych biblioteki publicznej w Elblągu w 1999 r.

Nowe struktury administracyjne kraju podzieliły sieć biblioteczną województwa elbląskiego na dwie części. W województwie pomorskim funkcjonuje 57 placówek bibliotecznych (23 biblioteki i 34 filie biblioteczne). Natomiast w województwie warmińsko-mazurskim 21 bibliotek i 35 filii bibliotecznych.

Według aktualnej naszej wiedzy żadne starostwo z byłego województwa elbląskiego nie otrzymało środków na prowadzenie biblioteki powiatowej (5 powiatów). Podejmowane starania o utworzenie bibliotek powiatów ziemskich (Braniewo, Malbork, Kwidzyn, Elbląg) nie przyniosły żadnych rezultatów. Jedynie starostwo w Elblągu otrzymało na działalność kulturalną 88.000 zł. Kwota ta jest znikoma w stosunku do potrzeb realizacji zadań biblioteki powiatowej. Rada Powiatu Elbląskiego skorzystała z naszej oferty i funkcje biblioteki powiatowej powierzyła Bibliotece Elbląskiej oraz Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy Pasłęk. W sierpniu podpisane zostały stosowne porozumienia.

Z mocy ustawy samorząd elbląski przejął byłą Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. Cypriana Norwida wraz z jej 10 filiami i od stycznia 1999 roku kredytował jej działalność. 25 lutego 1999 roku na sesji Rady Miasta Elbląga Bibliotece nadany został statut. Na tej sesji i kolejnych zatwierdzony został także jej budżet. Dotacja na rok bieżący zatwierdzona została w 91% dotacji z roku 1998.

U progu roku 1999 sieć bibliotek na terenie miasta Elbląga tworzą: 9 wypożyczalni dla dorosłych , 7 z nich posiada oddziały dla dzieci i 1 wypożyczalnia dla dzieci i młodzieży oraz Biblioteka Główna. W skład Biblioteki Głównej wchodzą następujące placówki udostępniania: Dział Zbiorów Naukowych składający się z wypożyczalni, czytelni ogólnej, czytelni czasopism i wypożyczalni międzybibliotecznej; Dział Zbiorów Specjalnych, który posiada czytelnię muzyczną, wypożyczalnię książki mówionej, wypożyczalnię kaset wideo; Czytelnia Regionalna Działu Informacyjno-Bibliograficznego; Centralna Wypożyczalnia dla Dorosłych; Ośrodek czytelnictwa Niepełnosprawnych.

W ostatnim dniu grudnia 1998 roku w Bibliotece Elbląskiej odnotowano 487.830 woluminów książek i 11.175 czasopism. Z bibliotek w mieście korzysta ogółem 35.320 czytelników tj. 25% ogółu mieszkańców Elbląga, z tego w filiach zarejestrowanych było 16.645 osób. Wypożyczono do domu ogółem 537.295 woluminów książek i 11.049 czasopism w tym w filiach – 321.814 książek i 1.644 czasopism. Prezencyjnie udostępniono 59.995 książek i 212.093 czasopism, w tym w filiach 23.850 książek i 15.702 czasopism.

Aktualnie w zbiorach Biblioteki Elbląskiej znajduje się około 500.000 jednostek książek i czasopism. Biblioteka Główna do dyspozycji 18.675 czytelników posiada około 256.000 woluminów. Natomiast w filiach elbląskich zanotowano 16.645 czytelników, którzy mieli do dyspozycji 242.833 woluminy. Dysponuje także dużym zasobem zbiorów specjalnych. Materiały te najliczniej reprezentowane są przez zbiory audiowizualne. Ich liczba na koniec 1998 roku wynosiła 54.253 jednostek. W tym około 30.000 kaset z książką mówioną.

Wśród materiałów regionalnych na uwagę zasługuje zbiór 208 afiszy, programów teatru elbląskiego z lat 1821-1939, rękopisy sztuk wystawianych w teatrze elbląskim, kilkaset druków XVI-XVIII wiecznych wydanych w Elblągu bądź Elbląga dotyczących oraz książki i czasopisma XIX i XX wieku dotyczące naszego miasta i szeroko pojętego regionu.

Najważniejszym zadaniem roku 2000 jest zakończenie rekonstrukcji 2 kamieniczek Elbląskiej Starówki na potrzeby Biblioteki i przejęcie materiałów bibliotecznych zdeponowanych w Bibliotece Uniwersytetu Toruńskiego.

cofnij