V. Czytelnictwo

CZYTELNICY

W 2008 r. w bibliotekach publicznych województwa warmińsko-mazurskiego po raz kolejny zanotowano spadek o prawie 4% liczby czytelników do ogółu mieszkańców zarówno w mieście jak i na wsi:

w województwie	–	236 222 czytelników (-9 555 w porównaniu z 2007 r.)
w miastach	–	178 871 (-6 468)
na wsi	–	57 351 (-3 087)

Spadek liczby czytelników korzystających z bibliotek odnotowujemy systematycznie od 2004 roku.

Wprawdzie według ogólnokrajowych danych Biblioteki Narodowej za 2007 rok, największą stratę czytelników zarejestrowano w województwie dolnośląskim (7,2%) oraz kujawsko-pomorskim 6,4%, jednak najmniejsze straty w liczbie czytelników odnotowano w województwach mazowieckim i małopolskim – odpowiednio 2,1% i 2,9%.

W stosunku do 2003 roku, ostatniego roku, w którym nie odnotowano spadku liczby czytelników w województwie po podziale administracyjnym, w bibliotekach publicznych zarejestrowano o ponad 17% mniej czytelników, w tym w miejskich o 16% a w wiejskich o 21%.

Zmniejszeniu uległ także wskaźnik społecznego zasięgu czytelnictwa:

w województwie	–	16,56% (-0,67%)
w miastach	–	20,92% (-0,74%)
na wsi	–	10,03% (-0,55%)

W badanym okresie, co 6 mieszkaniec województwa warmińsko-mazurskiego był zarejestrowanym czytelnikiem bibliotek publicznych, w tym co 5 mieszkaniec miasta i co 10 mieszkaniec wsi. Dla porównania, według cytowanych wyżej danych Biblioteki Narodowej za 2007 rok, co 5 mieszkaniec miasta i co 8 mieszkaniec wsi był zarejestrowanym czytelnikiem polskich bibliotek publicznych.

Ponownie najwyższy wskaźnik czytelnictwa osiągnęły biblioteki w miastach: Tolkmicko (33,17%), Ryn (30,92%), Morąg (30,89%), Olsztyn (30,05%), a także gminy wiejskie: Dąbrówno (25,30%), Markusy (24,63%), Płoskinia (23,21%), Nowe Miasto Lubawskie (23,15%), Lubomino (22,03%), Jedwabno (21,99%), Banie Mazurskie (21,63%), Lelkowo (21,22%). Wzrost powyższego wskaźnika odnotowano w 8 gminach miejskich i 25 gminach wiejskich.

W powiatach wskaźnik ten kształtował się następująco:

Przeciętna liczba czytelników przypadających na 1 placówkę w roku 2008 była niższa o 2 osoby w stosunku do 2007 r. i wynosiła:

w województwie	–	– 736 (-2 w stosunku do 2007 r.)
w miastach	–	1 966 (+16)
na wsi	–	249 (-4)

Największy wzrost i spadek liczby czytelników w województwie ilustruje poniższa tabela:

O wzroście liczby czytelników w Olsztynie zdecydowało głównie duże zainteresowanie usługami proponowanymi przez Multicentrum, z którego skorzystało w badanym okresie 8007 osób – w przeważającej części dzieci i młodzieży do lat 15.

Struktura użytkowników bibliotek

W 2008 r. zaobserwowano kolejny już rok wzrost liczby użytkowników powyżej 45 roku życia. Wzrost liczby seniorów wśród ogółu korzystających z bibliotek, przeobrażenia w ich gustach i upodobaniach, to wyznaczniki kierunków zmian i rozszerzenia oferty usług bibliotek publicznych, o których do niedawna w ich działalności niewiele mówiono.

Przesuwanie się struktury wieku korzystających z bibliotek publicznych w kierunku dwóch najwyższych kategorii wieku w dużym stopniu jest wynikiem procesu starzenia się społeczeństwa, ale także słabnącego zainteresowania tradycyjną formą książki wśród młodzieży. Nadal jednak dominującą grupę użytkowników bibliotek publicznych stanowią ludzie uczący się, studiujący lub uzupełniający swoje wykształcenie.

Powyższe tezy potwierdza porównanie struktury czytelników według wieku oraz analiza przekroju społecznego użytkowników bibliotek publicznych, tzn. struktury czytelników według zajęcia. Zauważalna jest zbieżność danych kategorii wiekowych do lat 24 (63,17%) z kategoriami „Uczniowie” i „Studenci” 62,48%.

Cytując Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej „należy zwrócić także uwagę na inne okoliczności, które mogą wpływać na obecną strukturę czytelników. Ewidencje bibliotek publicznych nie nadążają w pełni za zmianami w rejestrowaniu sposobów korzystania z ich usług, w związku z czym najczęściej nieuchwytni dla statystyki bibliotecznej są użytkownicy niekonwencjonalnych źródeł informacji np. różnych nośników elektronicznych, Internetu i książki cyfrowej, wskutek czego statystyka biblioteczna traci z pola widzenia głownie najmłodsze grupy użytkowników”.

Czytelnicy do lat 15:

Inwestowanie w zbiory i działalność popularyzującą książkę dla najmłodszej grupy użytkowników, w 2008 r. przyniosło wymierne efekty w postaci wzrostu liczby czytelników w tej właśnie grupie.

Liczba czytelników do lat 15 w 2008 r.:

w województwie	–	75 660 (+2 010) – 32,03% ogółu czytelników (+2,06%)
w miastach	–	49 037 (+3 612) – 27,41% ogółu czytelników w miastach (+2,9%)
na wsi	–	26 613 (-1 612) – 46,40% ogółu czytelników na wsi (-0,3%)

Podobnie jak w ubiegłym roku, największy procent czytelników do lat 15, w stosunku do ogółu użytkowników, zarejestrowano w gminach miejskich: Reszel (46,62%), Korsze (46,25%), Dobre Miasto (42,43%), oraz w gminach wiejskich: Olsztynek (77,74%), Zalewo (73,91%), Wieliczki (70,96%), Stare Juchy (68,57%), Orzysz (67,97%), Lidzbark Welski (67,19%), Morąg (66,32%), Lidzbark Warmiński (65,23), Grodziczno (64,34%), Dywity (60,98%), Miłakowo (60,69%), Markusy (60,51%).

AKTYWNOŚĆ CZYTELNICZA

Liczba odwiedzin

W 2008 r. spadła liczba odwiedzin w mieście o 20 902 i była równa 2 022 891, na wsi natomiast wzrosła o 34 952 w porównaniu do roku poprzedniego – i wynosiła 948 356. Dokładniejsze dane przedstawia tabela poniżej:

Liczba odwiedzin przypadająca na 1 czytelnika

Wskaźnik aktywności czytelniczej wyniósł w województwie 13 (+1 w stosunku do 2007 r.), w mieście 11, a na wsi prawie 17 (+2).

Udostępnianie zbiorów bibliotecznych

Wypożyczenia książek i czasopism na zewnątrz w roku sprawozdawczym kształtowały się następująco:

w województwie	–	4 221 338 wol. (-198 166)
w miastach	–	2 911 642 wol. (-144 222)
na wsi	–	1 308 946 wol. (-54 694)

Wzrost wypożyczeń na zewnątrz odnotowano w 13 placówkach miejskich oraz w 31 gminach wiejskich. Wskaźnik udostępniania księgozbioru na zewnątrz w przeliczeniu na 100 mieszkańców w województwie w 2008 r. był równy 295,94, czyli o 13,85 niższy niż w roku poprzednim. Wartość wskaźnika w miastach wynosiła 340,60 (-16,65), a na wsi – 229,02 (-9,70).

Struktura wypożyczeń książek na zewnątrz:

Z analizy struktury wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz w województwie wynika wzrost zainteresowania literaturą piękną dla dzieci (o 0,55%) oraz literaturą piękną dla dorosłych (0,22%) oraz dalszy spadek zainteresowania literaturą popularnonaukową (-0,76%). Jest to zapewne konsekwencją wyborów czytelników, którzy do wyszukiwania informacji zamiast korzystania z tradycyjnych zbiorów książkowych, wolą korzystać z zasobów elektronicznych.

Wypożyczenia książek i czasopism na miejscu:

w województwie	–	1 221 734 (-127 229)
w miastach	–	891 288 (-121 455)
na wsi	–	330 446 (-5 774)

Biblioteki publiczne w województwie warmińsko-mazurskim dysponowały 4 988 miejscami do czytania, tj. liczbą o 48 większą niż w 2007 r. Niestety nadal istnieje dysproporcja pomiędzy liczbą miejsc w czytelniach a stopniem zainteresowania publiczności korzystaniem ze zbiorów w trybie prezencyjnym. Ogółem wzrost wypożyczeń na miejscu odnotowano tylko w 16 gminach miejskich oraz w 46 gminach wiejskich. Wskaźnik udostępniania na miejscu na 100 mieszkańców w województwie był równy 85,65 – czyli o 8,91 mniejszy niż w 2007 r.: w mieście 104,26 (-14,14), na wsi 57,82 (-1,04).

Wypożyczenia czasopism na miejscu stanowiły 61,42% (+1,32% w porównaniu z rokiem 2007) ogółu wypożyczeń książek i czasopism na miejscu w województwie.

Wypożyczenia zbiorów specjalnych

Przewagę w ofercie bibliotek publicznych stanowią zbiory książkowe, co ma wpływ na wskaźniki wypożyczeń. Choć dostęp do Internetu, zasobów informacji na nowych nośnikach i innych formach niż tradycyjna książka jest coraz bardziej powszechny, to brak ich ujmowania w ewidencjach bibliotek publicznych powoduje, iż obraz oferowanych usług instytucji bibliotecznych jest niepełny.

Wypożyczenia zbiorów specjalnych w 2008 r. wynosiły:

w województwie	–	224 516 (-4 806) j. ew.
w miastach	–	219 631 (-1 878) j. ew.
na wsi	–	4 885 (-2 928) j. ew.

Prawdopodobnym powodem spadku liczby udostępnianych zbiorów specjalnych jest również powszechność komputerów i Internetu w gospodarstwach domowych, a co za tym idzie dostępność do multimediów bez wychodzenia z domu. Bibliotekarze z bibliotek udostępniających zbiory specjalne na przyczyny spadku wskazują również uspokojenie się rynku odbiorców po okresie wprowadzenia oferty zbiorów specjalnych, nieco mniejsze wpływy nowości, czy też niedostosowanie oferty rynku multimediów do potrzeb użytkowników (np. nie wszystkie filmy, których poszukują czytelnicy mają licencję na wypożyczanie).

W 11 gminach miejskich i 16 gminach wiejskich naszego województwa, które posiadały w swoich kolekcjach zbiory specjalne, nie udostępniano ich w ogóle.

Zbiory elektroniczne będą coraz częściej obecne w ofercie bibliotek publicznych, tak jak ma to miejsce w bibliotekach np. uczelnianych, naukowych. Problemem jest pojawienie się nowych ich nośników, za czym nie nadąża wyposażenie techniczne bibliotek niezbędne do odtwarzania jak i brak odpowiednich narzędzi ewidencji i rejestracji tego typu zbiorów.

Wypożyczenia wszystkich zbiorów bibliotecznych łącznie na zewnątrz i na miejscu w 2008 r.:

w województwie	–	5 667 588 j. ew. (-330 201)
w miastach	–	4 023 311 j. ew. (-266 805)
na wsi	–	1 644 277 j. ew. (-63 396)

Liczba wypożyczeń zbiorów przypadających na 1 czytelnika:
W 2008 r. zmniejszyła się liczba czytelników i wypożyczeń. Wskaźnik obrazujący wypożyczenia przypadające na liczbę czytelników determinowany obiema tymi wielkościami pozostał bez zmiany w stosunku do roku 2007:

w województwie	–	24 j. ew.
w miastach	–	22 j. ew. (-1 w stosunku do 2007 r.)
na wsi	–	29 j. ew. (+1)

Ważnym wskaźnikiem, który obrazuje wykorzystanie zbiorów w bibliotece jest wskaźnik obrotu zbiorów. Pozwala on na dostrzeżenie zależności pomiędzy doborem zbiorów a ich późniejszym wykorzystaniem przez czytelników.

W 2008 r. po raz kolejny uległ zmniejszeniu zarówno wskaźnik obrotu książki, jak i wskaźnik obrotu zbiorów specjalnych. Można przypuszczać, że zbiorów jest proporcjonalnie za dużo w stosunku do niskiej liczby czytelników i ich możliwości wypożyczeń. Ten wskaźnik może być kolejnym argumentem do przeprowadzania selekcji zbiorów i pozostawienia w swoich kolekcjach tylko jednostek rzeczywiście pożądanych.

Działalność informacyjna

Biblioteki realizowały działalność informacyjną poprzez udzielanie informacji bibliograficznej, bibliotecznej oraz rzeczowej dotyczącej różnych dziedzin wiedzy. Informacji udzielano na podstawie tradycyjnych źródeł (książek i czasopism) oraz źródeł elektronicznych, baz danych i Internetu.

W 2008 r. Liczba udzielonych informacji w województwie zmniejszyła się o 11 734. Ogółem udzielono ich 512 026, w tym na wsi: 250 398 (+89 312). Wzrost zapotrzebowania na informację i wspomniany wyżej dużo niższy w stosunku do placówek miejskich spadek udostępnień na miejscu w placówkach wiejskich świadczy o dużej potrzebie funkcjonowania tych instytucji w środowisku.

Liczba udzielonych informacji:

Wypożyczenia międzybiblioteczne

W 2008 r. odnotowano 5108 wypożyczeń międzybibliotecznych, więcej o 563 w porównaniu z rokiem ubiegłym. Choć liczba ta systematycznie wzrasta, to w tak rozległym, jak warmińsko-mazurskie województwie, nadal wydaje się być stosunkowo niską.

Trudności takie, jak znikomy dostęp do katalogów bibliotecznych placówek w województwie, koszt przesłania materiałów, czy dość długi czas oczekiwania na zamówioną pozycję mogłyby być rozwiązane, gdyby jeszcze większa liczba bibliotek udostępniała swoje katalogi w Internecie, a także, gdyby biblioteki zamiast wysyłać pocztą tradycyjną zamówione książki wysyłały ich zeskanowane fragmenty za pomocą poczty elektronicznej.

Obsługa czytelnicza specjalnych grup czytelników (niepełnosprawnych, osób starszych)

Wychodząc naprzeciw potrzebom czytelników niewidomych i słabowidzących, biblioteki zakupują audiobooki, udostępniają w 21 punktach książkę mówioną, do których przekazano 1637 tytułów. W ramach tej usługi prowadzona jest również Mediateka (MBP Bartoszyce, MBP Olsztyn). Coraz większą popularnością cieszą się książki z serii „Duże litery”, które odpowiadają również osobom starszym.

Podobnie jak w latach ubiegłych, biblioteki oferują czytelnikom niepełnosprawnym oraz starszym dostarczenie książek do domu za pośrednictwem pracowników, stażystów czy też wolontariuszy „Koła Przyjaciół Biblioteki”. Nadal ponad 40% bibliotek prowadzi usługę „książka na telefon”.

Kontynuowano i nawiązywano współpracę ze stowarzyszeniami osób niepełnosprawnych, ośrodkami szkolno - wychowawczymi, domami opieki, instytucjami, itp. Działały punkty biblioteczne w szpitalach, domach opieki, etc. Prowadzono biblioterapię dla dzieci (MBP Giżycko - we współpracy z miejscowymi ośrodkami pomocy dla dzieci i młodzieży z problemami społecznymi, WBP Olsztyn – projekt „Bajka terapeutyczna”).

Biblioteki organizują kursy komputerowe, skierowane do osób starszych (MBP Bartoszyce w ramach współpracy z Uniwersytetem III Wieku, GBP Biskupiec we współpracy z Klubem Seniora „Radość”, MBP Olsztyn w ramach projektu „Człowiek nie wiek”, MGBP Węgorzewo), które cieszą się dużym zainteresowaniem.

Zakończenie

Z analizy danych dotyczących funkcjonowania bibliotek publicznych w 2008 r. wyłania się obraz niewiele różniący od zarejestrowanego w roku poprzednim. Odnotowywane wskaźniki świadczą właściwie o stabilizacji w bibliotekach w województwie, przyzwyczajeniu się do zjawisk pozytywnych, które są codzienne (np. poprawa jakości zbiorów, wzrost zakupu nowości wydawniczych, większa atrakcyjność bibliotek pod względem wyposażenia i infrastruktury). Natomiast podobnie jak w roku ubiegłym wskazuje się na takie same zjawiska negatywne, jak obniżenie wskaźników wykorzystania oferty i usług bibliotecznych, czy też wolniejszy ich rozwój na obszarach wiejskich.