V. Czytelnictwo

CZYTELNICY

W 2007 r. w bibliotekach publicznych województwa warmińsko-mazurskiego po raz kolejny zanotowano spadek o ponad 4 % liczby czytelników zarówno w mieście jak i na wsi:

w województwie	–	245 777 czytelników ( -11 131 w porównaniu z 2006 r.)
w miastach	–	185 339 (-8 227)
na wsi	–	60 438 (-2 904)

Problem spadku liczby czytelników nie dotyczy tylko bibliotek publicznych województwa warmińsko-mazurskiego. Jest on znany i szeroko dyskutowany na forum ogólnopolskim. Na spadek liczby czytelników miały wpływ m.in. takie czynniki jak:

1. niż demograficzny,
2. masowa migracja będąca konsekwencją otwarcia dla Polaków europejskich rynków pracy,
3. większe tempo życia mieszkańców miast i wsi, a w związku z tym mniej czasu wolnego przeznaczonego na lekturę,
4. ukształtowanie się nowych nawyków korzystania z udogodnień technicznych, np. z Internetu, usług kserograficznych – dotyczy to głównie ludzi młodych i kształcących się.

Zmniejszeniu uległ także wskaźnik społecznego zasięgu czytelnictwa:

w województwie	–	17,23% (-0,77%)
w miastach	–	21,67% (-0,93%)
na wsi	–	10,58% (-0,52%)

Ponownie najwyższy wskaźnik czytelnictwa osiągnęły biblioteki w miastach: Tolkmicko (38,60%), Kisielice (30,99%), Ryn (30,12%), a także gminy wiejskie: Dąbrówno (24,85%), Markusy (24,27%), Płoskinia (24,05%), Nowe Miasto Lubawskie (24%). Wzrost powyższego wskaźnika odnotowano tylko w 6 gminach miejskich i 25 gminach wiejskich.

Najniższy wskaźnik osiągnęły miasta: Barczewo (10,82%), Susz (11,97%), gminy wiejskie: Sępopol (1,18%), Kętrzyn (2,16%), Kurzętnik (2,27%), Grunwald (2,99%).

W powiatach wskaźnik ten kształtował się następująco:

Przeciętna liczba czytelników przypadających na 1 placówkę w roku 2007 była niższa o 13 osób w stosunku do 2006 r. i wynosiła:

w województwie	–	738 (-13 w stosunku do 2006 r.)
w miastach	–	1 950 (-46)
na wsi	–	253 (-6)

Największy wzrost i spadek liczby czytelników w województwie ilustruje poniższa tabela:

Na tak duży wzrost liczby czytelników w Olsztynie składa się liczba czytelników 11 z 17 filii MBP Olsztyn, przy czym największy w tym wkład miało Centrum Informacji Technicznej i Biznesowej. Wpływ na wzrost liczby zapisanych czytelników miało m.in. wprowadzenie wypożyczeń krótkoterminowych, które znacznie ułatwiły dostęp do zbiorów Centrum.

Struktura użytkowników bibliotek

W 2007 r. zaobserwowano kolejny już rok spadek liczby młodych użytkowników, natomiast odnotowano wzrost użytkowników powyżej 45 roku życia. Wobec niżu demograficznego oraz starzejącego się społeczeństwa nowym wyzwaniem dla bibliotek publicznych może stać się szczególne zadbanie o czytelnika w starszym wieku.

Czytelnicy do lat 15:

Mimo znacznego inwestowania w zbiory i działalność popularyzującą książkę dla najmłodszej grupy użytkowników w tej właśnie grupie zaobserwowano największy spadek zainteresowania zbiorami tradycyjnymi.

Liczba czytelników do lat 15 w 2007 r.:

w województwie	–	73 650 (-5 721) – 29,97% ogółu czytelników (-0,92%)
w miastach	–	45 425 (-3 486) – 24,51% ogółu czytelników w miastach (-0,76%)
na wsi	–	28 225 (-2 235) – 46,70% ogółu czytelników na wsi (-1,39%)

Podobnie jak w ubiegłym roku, największy procent czytelników do lat 15, w stosunku do ogółu użytkowników, zarejestrowano w gminach miejskich: Reszel (48,68%), Korsze (44,83%), Dobre Miasto (40,86%), Orneta (40,37%) oraz w gminach wiejskich: Olsztynek (88,67%), Pisz (79,75%), Wieliczki (68,65%), Grodziczno (66,77%), Lidzbark (65,25%).

AKTYWNOŚĆ CZYTELNICZA

Liczba odwiedzin

W 2007 r. spadła również liczba odwiedzin: w mieście o 81 674 i była równa 2 043 793, na wsi – o 50 354 w porównaniu do roku poprzedniego i wynosiła 913 404. Dokładniejsze dane przedstawia tabela poniżej:

Liczba odwiedzin przypadająca na 1 czytelnika

Konsekwencją spadku liczby czytelników jest duży spadek liczby odwiedzin. Wskaźnik aktywności czytelniczej utrzymał się na poziomie poprzednich 3 lat i był równy w województwie -12, w mieście -11, a na wsi – 15.

Udostępnianie zbiorów bibliotecznych

Wypożyczenia książek i czasopism na zewnątrz w roku sprawozdawczym kształtowały się następująco:

w województwie	–	4 419 504 wol. (-241 591)
w miastach	–	3 055 864 wol. (-148 085)
na wsi	–	1 363 640 wol. (-93 506)

Wzrost wypożyczeń na zewnątrz odnotowano w 12 placówkach miejskich oraz w  28 gminach wiejskich. Wskaźnik udostępniania księgozbioru na zewnątrz w przeliczeniu na 100 mieszkańców w województwie w 2007 r. był równy 309,79, czyli o 16,82 niższy niż w roku poprzednim. Analogiczny wskaźnik w miastach był równy 357,25 (-16,79), a na wsi – 238,72 (-16,68).

Z analizy struktury wypożyczeń księgozbioru na zewnątrz w województwie wynika wzrost zainteresowania literaturą piękną dla dorosłych (o 0,45%), natomiast spadek zainteresowania literaturą piękną dla dzieci (-0,36%) oraz literaturą popularnonaukową (-0,09%). Jest to zapewne konsekwencją zmian w strukturze użytkowników bibliotek – spadkiem liczby czytelników uczących się, dla których niezbędna jest literatura popularnonaukowa, a wzrostem liczby czytelników starszych, którzy zainteresowani są zazwyczaj literaturą piękną. Z pewnością duży udział w spadku wypożyczeń literatury niebeletrystycznej miało wykorzystanie Internetu jako źródła informacji.

Struktura wypożyczeń książek na zewnątrz:

Wypożyczenia książek i czasopism na miejscu:

w województwie	–	1 348 963 (-197 754)
w miastach	–	1 012 743 (-193 958)
na wsi	–	336 220 (-3 796)

Biblioteki publiczne w województwie warmińsko-mazurskim dysponowały 4 988 miejscami do czytania, tj. liczbą o 48 większą niż w 2006 r. Niestety nadal istnieje dysproporcja pomiędzy liczbą miejsc w czytelniach a stopniem zainteresowania publiczności korzystaniem ze zbiorów w trybie prezencyjnym. Ogółem wzrost wypożyczeń na miejscu odnotowano tylko w 12 gminach miejskich oraz w 34 gminach wiejskich. Wskaźnik udostępniania na miejscu na 100 mieszkańców w województwie był równy 94,56 – czyli o 13,82 mniejszy niż w 2006 r.: w mieście 118,40 (-22,48), na wsi 58,86 (-0,74).

Wypożyczenia czasopism na miejscu stanowiły 60,10% (-1,88% w porównaniu z rokiem 2006) ogółu wypożyczeń książek i czasopism w województwie.

Mimo, iż ogólna liczba prenumerowanych tytułów wzrosła, nadal wiele bibliotek kupowało tylko kilka tytułów periodyków rocznie lub nie kupowało prasy w ogóle. W takich bibliotekach wypożyczane były głównie tytuły pochodzące z darów, nierzadko zupełnie przypadkowe, czy nieaktualne.

Wypożyczenia zbiorów specjalnych

W 2007 r. zaobserwowano spadek liczby wypożyczeń zbiorów specjalnych w gminach miejskich. W województwie największą dynamikę liczby wypożyczeń zbiorów specjalnych można było zauważyć na przykładzie dwóch filii MBP w Olsztynie – Abecadła oraz Planety 11. Duży spadek (około 30 000) udostępnień multimediów odnotowała Planeta 11. Powody mniejszej liczby wypożyczeń będą analizowane przez placówkę w kolejnych miesiącach. Abecadło natomiast odnotowało wzrost liczby udostępnionych zbiorów specjalnych – o prawie 2500 jednostek, ponieważ systematycznie zwiększała się liczba czytelników tej filii oraz wzrosło zainteresowanie dzieci zbiorami nieksiążkowymi.

W 10 gminach miejskich i 14 gminach wiejskich naszego województwa, które posiadały w swoich kolekcjach zbiory specjalne, nie udostępniano tego typu zbiorów w ogóle.

Wypożyczenia zbiorów specjalnych w 2007 r. wynosiły:

w województwie	–	229 322 (-11 693) j. ew.
w miastach	–	221 509 (-13 963) j. ew.
na wsi	–	7 813 (+2 270) j. ew.

Wypożyczenia wszystkich zbiorów bibliotecznych łącznie na zewnątrz i na miejscu w 2007 r.:

w województwie	–	5 997 789 j. ew. (-451 038)
w miastach	–	4 290 116 j. ew. (-356 006)
na wsi	–	1 707 673 j. ew. (-95 032)

Liczba wypożyczeń zbiorów przypadających na 1 czytelnika:
W 2007 r. zmniejszyła się liczba czytelników i wypożyczeń. Wskaźnik obrazujący wypożyczenia przypadające na liczbę czytelników, determinowany obiema tymi wielkościami zmniejszył się o 1 w województwie i w gminach miejskich, natomiast pozostał bez zmian w stosunku do roku ubiegłego w gminach wiejskich i wynosił odpowiednio:

w województwie	–	24 j. ew.
w miastach	–	23 j. ew.
na wsi	–	28 j. ew.

Ważnym wskaźnikiem, który obrazuje wykorzystanie zbiorów w bibliotece jest wskaźnik obrotu zbiorów. Pozwala dostrzec zależności pomiędzy doborem zbiorów a ich późniejszym wykorzystaniem przez czytelników.

W 2007 r. zmniejszeniu uległ zarówno wskaźnik obrotu książki, jak i wskaźnik obrotu zbiorów specjalnych. Można przypuszczać, że zbiorów jest proporcjonalnie za dużo w stosunku do niskiej liczby czytelników i ich możliwości wypożyczeń. Ten wskaźnik może być kolejnym argumentem do przeprowadzania selekcji zbiorów i pozostawienia w swoich kolekcjach egzemplarzy tylko rzeczywiście wykorzystywanych.

Działalność informacyjna

Biblioteki realizowały działalność informacyjną poprzez udzielanie informacji bibliograficznej, bibliotecznej oraz rzeczowej dotyczącej różnych dziedzin wiedzy. Informacji udzielano na podstawie tradycyjnych źródeł (książek i czasopism) oraz źródeł elektronicznych, baz danych i Internetu.

W 2007 r. znacznie wzrosła rola bibliotek, jako instytucji dostarczających informacji. Świadczył o tym wzrost liczby udzielonych informacji w województwie o 31 371. Ogółem udzielono ich 523 760, w tym na wsi: 161 086 (-2 150).

Liczba udzielonych informacji:

Wypożyczenia międzybiblioteczne

System wypożyczeń międzybibliotecznych jest usługą powszechnie znaną bibliotekom. Pozwala on na dostarczenie użytkownikom książek i innych wydawnictw, których placówka w danej chwili nie posiada, a które znajdują się w innych bibliotekach. Jest to popularna i szeroko stosowana usługa, niestety jeszcze nie do końca doceniana. W 2007 r. odnotowano 4 545 wypożyczeń międzybibliotecznych, więcej o 846 w porównaniu z rokiem ubiegłym.

Na stosunkowo niewielką liczbę wypożyczeń międzybibliotecznych z pewnością wpływ miał znikomy dostęp do katalogów bibliotecznych placówek w województwie, koszt przesłania materiałów, czy dość długi czas oczekiwania na zamówioną pozycję. Uważamy, że wymienione trudności mogłyby być rozwiązane, gdyby większa liczba bibliotek udostępniała swoje katalogi w Internecie, a także, gdyby biblioteki zamiast wysyłać pocztą tradycyjną zamówione książki wysyłały ich zeskanowane fragmenty za pomocą poczty elektronicznej.

Obsługa czytelnicza specjalnych grup czytelników (niepełnosprawnych, osób starszych)

Biblioteki publiczne województwa warmińsko-mazurskiego, chcąc objąć zasięgiem swojej działalności jak największą liczbę mieszkańców regionu, starały się ułatwić dostęp do swoich zbiorów szczególnie czytelnikom z różnymi dysfunkcjami.

W 2007 r. najpopularniejszą usługą skierowaną do osób niewidomych i słabowidzących było udostępnianie książki mówionej w 26 punktach bibliotecznych (w tym 4 punkty w domach opieki społecznej), do których przekazano 2 035 tytułów książki mówionej. Poza tym biblioteki gromadziły książki z dużą czcionką, dostarczały czytelnikom niepełnosprawnym zbiory do domu (dzięki współpracy z wolontariuszami i stażystami). Informowano również o działalności bibliotek w przychodniach, szpitalach, szkołach CPR, PZN itp. Znaczna liczba placówek w województwie prowadziła usługę „Książka na telefon”.

Ponadto biblioteki współpracowały ze stowarzyszeniami osób niepełnosprawnych, domami opieki, instytucjami, ośrodkami szkolno-wychowawczymi itp. W ramach tej współpracy prowadzono biblioterapię, muzykoterapię, bajkoterapię, zajęcia głośnego czytania i terapeutyczne zajęcia plastyczne.

Zakończenie

Utrzymujący się od kilku lat spadek liczby czytelników bibliotek publicznych powinien skłonić do refleksji: czy jest to sytuacja całkowicie wytłumaczalna obiektywnymi przyczynami (niż demograficzny, migracje ludności itp.), czy może istnieją inne przyczyny – zależne od poszczególnych placówek i ludzi w nich pracujących?

W wielu krajach Europy Zachodniej biblioteki uchodzą za centrum życia społecznego, traktuje się je z powagą jako fundament społeczeństwa obywatelskiego i demokracji. Odbywają się w nich spotkania organizacji społecznych, można się dowiedzieć, jak szukać pracy, albo zapytać o rozkład jazdy pociągów itd. W Polsce, mimo że w wielu miejscowościach biblioteka stanowi jedyne miejsce kontaktu z kulturą instytucjonalną, tylko niektóre placówki wychodzą poza ramy swojej statutowej działalności, a jeszcze mniej z nich prowadzi akcje promocyjne na dużą skalę informujące o swojej ofercie. Dopóki nie zmieni się ta sytuacja, niestety możemy spodziewać się dalszego spadku czytelnictwa. Czytelnikom nie wystarcza tylko sam dostęp do zbiorów czy Internetu, oczekują oni bowiem od bibliotek również wartościowych informacji, dobranych pod kątem ich potrzeb, ciekawych propozycji spędzenia wolnego czasu, a także umożliwienia im realizacji własnych pomysłów. Część placówek w naszym województwie już sprostała tym wymaganiom i to one właśnie odnotowały wzrost liczby czytelników, dla części natomiast jest to jeszcze wyzwanie na kolejne lata.