Bożena Wasilewska

 

OPRACOWANIE RZECZOWE PIŚMIENNICTWA REGIONALNEGO Z ZAKRESU LITERATURY PIĘKNEJ

 

Porównując opisy przedmiotowe tego samego typu dokumentów w bazach regionalnych wykonywane w języku haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej łatwo stwierdzić, że istnieje duże ich zróżnicowanie. Dowodzi to, że ustalenia metodyczne tego języka nie rozwiązują wszystkich lokalnych potrzeb wyszukiwawczych w tak różnorodnych zbiorach materiałów, jakimi są bazy regionalne. Poniżej przedstawione zostaną zasady opisu przedmiotowego dokumentów z dziedziny literatury oraz problemy z nim związane, wynikające często z ograniczeń metodycznych.

Literatura piękna w bibliografiach regionalnych tworzy odrębny dział w schemacie rzeczowym podziału piśmiennictwa, w którym najczęściej wyodrębnia się poddziały: Historię literatury (wraz z krytyką literacką oraz opracowaniami dotyczącymi środowiska literackiego) oraz Teksty literackie.

TEKSTY LITERACKIE

Utwory literackie rejestrowane są w bibliografiach regionalnych według następujących kryteriów:

Konsekwentne stosowanie drugiego kryterium jest bardzo uciążliwe, zwłaszcza dla bibliografii obejmujących duży region z rozbudowanym środowiskiem literackim. Dlatego też są bibliografie, które zasadniczo stosują kryterium przedmiotowości i w bardzo ograniczonym zakresie kryterium podmiotowości, np. rejestrują zbiorki poezji regionalnych twórców bez zagłębiania się w intencje poety. Trudność analizy treściowej wierszy i określenia ich przedmiotu powoduje takie uproszczenia w doborze materiałów.

Zasadniczo można przyjąć ogólną zasadę, że im mniejsza terytorialnie bibliografia, tym kryterium podmiotowości jest łatwiejsze do zrealizowania.

Zgodnie zasadami metodyki Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej, teksty literackie wszystkich rodzajów czy gatunków, łącznie z gatunkami pogranicza literackiego, a także literatury dla dzieci i młodzieży otrzymują hasła przedmiotowe z tematami formalnymi, które najczęściej mają nacechowanie językowo-etniczne odnoszące się do autora, jego narodowości, przynależności państwowej lub (rzadziej) języka utworu. Gdyby zaistniała konieczność, pełną zawiłość problemu ustalania wyrażenia językowo-etnicznego wyjaśnia w swym poradniku J. Sadowska: Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, s.128-133.

Tematy formalne występują najczęściej w połączeniu z określnikiem chronologicznym, wskazującym na czas powstania utworu (utworów) uogólnionym do wieku. Gatunki z pogranicza (reportaże, utwory publicystyczne, pamiętniki, listy) otrzymują określniki (zgodne z chronologią przedmiotową), jakie obowiązują dla 20 w., np.

Tak więc, każdy tekst literacki otrzymuje hasło przedmiotowe z tematem formalnym, bez względu czy zawiera jeden, czy więcej utworów należących do tego samego gatunku. Np. hasło: Poezja polska - 20 w. otrzyma zarówno tomik wierszy, jak i pojedynczy wiersz drukowany w czasopiśmie lub wydawnictwie zwartym.

Publikacje, które zawierają utwory różnych gatunków, ale nie więcej niż trzy, otrzymują odpowiednią liczbę haseł przedmiotowych z tematami formalnymi i ewentualnie określnikami chronologicznymi, jeśli czas powstania utworów jest możliwy do określenia, np.

Myśli rozsypane... / L. Ertel. - Olsztyn, 1994

Publikacje zawierające więcej niż trzy gatunki literackie, lub teksty trudne do zaklasyfikowania (jako gatunek) otrzymują temat: Literatura z wyrażeniem językowo-etnicznym, np. Literatura polska

Jeśli tekst literacki ma wyraźnie wyodrębniony przedmiot, to dokument taki otrzymuje opis wielokrotny, którego jedno hasło zawiera temat formalny, drugie i ewentualnie kolejne hasła wyrażają przedmiot tekstu, np.

Rozedrzeć tajemnicę sfer: opowieść biograficzna o Mikołaju Koperniku / J. Cepik

Teksty literackie w bibliografii narodowej rzadko podlegają analizie treściowej (za wyjątkiem antologii). Hasła przedmiotowe z tematami rzeczowymi otrzymują tylko utwory, w których przedmiotami są postacie autentyczne, legendarne. Potrzeby informacyjne bibliotek publicznych wymagają dokładniejszej analizy, ponieważ zawartość treściowa tekstów literackich bardzo często stanowi przedmiot poszukiwań bibliograficznych. Bibliografie regionalne mają charakter przedmiotowy, więc każdy możliwy do określenia przedmiot tekstów literackich powinien być wyrażany w tematach rzeczowych. Co się z tym łączy? Wszystkie zbiory tekstów literackich powinny zawierać w adnotacji zawartościowej tytuły utworów, których treść dot. regionu. Wtedy istnieje możliwość ich opisu przedmiotowego.

W "Bibliografii Warmii i Mazur" przedmioty tekstu wyrażane są nie tylko w tematach osobowych lecz również w pozostałych tematach możliwych do określenia, np.

Moje Prusy Wschodnie : książka bardzo stronnicza / H. H. Kirst. - Warszawa, 1995

Katedra św. Jakuba : [wiersz] / A. Barcikowski

Ballady kamienne : rzecz o rzeźbach olsztyńskich / K. Beśka. - Olsztyn, 1995 [Wiersze o olsztyńskich pomnikach]

Sylwester w ratuszu czyli noworoczna szopka "Dziennika Pojezierza" / M. Książek // Dz. Pojezierza. - 1994, nr 215, s. 12-13

Utwory literackie często wchodzą w skład antologii. Termin ten traktujemy w znaczeniu wyboru tekstów różnych autorów, a nie tak jak w Słowniku terminów literackich - "publikacja zawierająca wybór utworów (lub ich fragmentów) jednego lub wielu autorów".

Są różne kryteria doboru tekstów w antologiach. Mogą one zawierać teksty:

Powyższe kryteria są często w antologiach łączone, np.:

Olsztyn w wierszach. Olsztyn, 2003

Borussia - ziemia i ludzie : antologia literacka
(zawiera teksty różnych gatunków, z różnych epok historycznych i określoną tematykę)

Zgodnie z metodyką JHP BN, określnik formalny -antologia stosuje się tylko po tematach z dziedziny literatury, a określnik formalny beletrystyka tylko po tematach osobowych i po tematach z pozostałych grup dla określenia przedmiotu antologii.

Ograniczenia w stosowaniu określnika -beletrystyka przysparzają kłopotów przy tworzeniu haseł dla wyrażenia przedmiotu tekstów literackich opublikowanych poza antologiami.

Np. antologia wierszy (opowiadań) o Olsztynie otrzyma hasło rzeczowe: Olsztyn - beletrystyka, ale zbiór wierszy (opowiadań) o Olsztynie jednego autora lub pojedynczy wiersz (opowiadanie) opublikowane w czasopiśmie nie może już otrzymać takiego hasła, ponieważ będzie to niezgodne z metodyką.

W bibliografiach regionalnych problem ten rozwiązuje się stosując różne określniki: -beletrystyka, -literatura, -w literaturze, -powieść, -dramat... Moim zdaniem, poprawnym określnikiem dla wyrażenia przedmiotu tekstu literackiego byłby -beletrystyka. Przypomnę, co oznacza ten termin - wg Słownika terminów literackich: "ogół utworów zaliczanych do literatury pięknej, reprezentujących poezję, epikę wierszowaną, krasomówstwo i prozę historiograficzną". Jego zakres znaczeniowy jest więc adekwatny do przedmiotu, który ma być definiowany.

Błędem jest w tym przypadku używanie określnika -literatura, gdyż służy on do przedmiotowania opracowań historycznoliterackich.

Pozostał do wyboru określnik - w literaturze (najczęściej stosowany w bazach regionalnych), który w Kartotece haseł wzorcowych... jest wpisany w uwagach przy określniku -literatura, bez wyjaśnienia zakresu jego stosowania. Ten określnik wydaje się poprawny, biorąc pod uwagę jego analogię do używanych w bibliografii narodowej określników: - w filmie, - w muzyce, które "stosuje się po wszystkich rodzajach tematów dla wyrażenia tematyki utworów muzycznych (filmów)".

Najkorzystniejszym rozwiązaniem dla bibliografii regionalnych byłoby "zdjęcie" ograniczeń w stosowaniu określnika - beletrystyka albo określnik ten zastąpić określnikiem - w literaturze, wtedy wszystkie przedmioty w tekstach literackich byłyby wyszukiwane według jednakowego klucza.


Teksty literackie są bardzo często przedmiotem recenzji. Tego rodzaju publikacje wyrażamy określnikiem formalnym. Jego stosowanie w bazach regionalnych jest również bardzo zróżnicowane.

Są bazy, które w ogóle go nie używają, wtedy hasło osobowe z określnikiem tytułowym grupuje wszystkie opracowania dotyczące utworu, bez wyróżnienia ich formy, np. Kruk, Erwin (1941-) - Kronika z Mazur

Zakres stosowania określnika - recenzja nie jest określony w JHP BN, jedynie J. Sadowska w Instrukcji tematowania i katalogu przedmiotowego. Wwa 1991, s. 68 podaje: "określnik recenzja łączy się z tematami jednostkowymi, poprzedzony jest tytułem dzieła recenzowanego". Ta zasada może okazać się wystarczająca (w tych bibliografiach regionalnych, w których recenzje nie stanowią osobnych rekordów), daje bowiem możliwość wyróżnienia recenzji w zbiorze innych opracowań o utworze (chociaż w porównaniu z recenzjami jest ich bardzo mało), np. recenzja powieści E. Kruka otrzyma hasło: Kruk, Erwin (1941-) - Kronika z Mazur - recenzja, a pozostałe opracowania o tym utworze: Kruk, Erwin (1941-) - Kronika z Mazur

Często jednak w bibliografiach regionalnych stosowanie określnika - recenzja jest rozszerzone na inne tematy (trudne do zdefiniowania jakie). Przyjmując analogiczne zasady metodyczne, jakie stosowane są w Bibliografii Zawartości Czasopism, gdzie określnik ten używa się również po tematach formalnych (jako pierwszy) oraz w pozostałych tematach po innym określniku formalnym, należałoby budować opisy przedmiotowe w zależności od zawartości pozycji bibliograficznej (rekordu).

Przypomnę, że zgodnie z interpretacją postanowień normy M. Janowskiej na opis artykułów, możliwe są dwa sposoby podawania opisu recenzji:

  1. jako odrębnej pozycji bibliograficznej, wtedy skrócony opis dzieła recenzowanego podaje się w strefie uwag
  2. jako adnotacji towarzyszącej opisowi bibliograficznemu dzieła recenzowanego

W bibliografiach regionalnych funkcjonują oba sposoby. Każdy z nich ma swoje dobre i złe strony.

Pierwszy, wymaga większego wkładu pracy przy wprowadzaniu i jest niezgodny z normą opisu, ponieważ recenzje podawane są w adnotacji zawartościowej. Drugi, odwrotnie, utrudnia tworzenie opisu przedmiotowego, jest zgodny z zaleceniami normy. Oto przykłady z zastosowaniem zasad używania określnika -recenzja w BZC:

I. SPOSÓB
Opis dzieła recenzowanego

Gałczyński, Konstanty Ildefons (1905-1953)
Kronika olsztyńska / Konstanty Ildefons Gałczyński ; fot. Mieczysława Wieliczki. - Bielsko-Biała : "Buffi", 2001. - [96] s. : il. Kolor ; 31 cm

Opisy recenzji

Gałczyński, Konstanty Ildefons (1905-1953)
Kronika olsztyńska / Konstanty Ildefons Gałczyński. - Bielsko-Biała, 2001
Rec.: Nowa Kronika... / Erwin Kruk // Gaz. Olszt. - 2002, nr 64, s. 8

II. SPOSÓB

Olsztyn w wierszach / wybór, oprac. i posł. Zbigniew Chojnowski ; [słowo wstępne Roman Ławrynowicz]. - Olsztyn : Polskie Towarzystwo Czytelnicze. Oddział, 2003. - 129, [7] s. : il. ; 21 cm
Rec.: Dobra wiadomość / beem. // Gaz. Olszt. - 2003, nr 195, s. 4
Olsztyn w wierszach / Ewa Mazgal // Gaz. Olszt. - 2003, nr 207, dod. Bywalec, nr 38, s. 1 (itd.)

Taki opis przedmiotowy daje nam możliwość konsekwentnego wyszukiwania, identycznego z prezentowanym wcześniej sposobem opisu recenzji.


Zwrócę jeszcze uwagę na bardzo przydatny przy przedmiotowaniu tekstów literackich określnik formalny - fragmenty. Jest wiele takich tekstów drukowanych w prasie lub wydawnictwach zwartych. Określnik ten stosuje się "po tematach z dziedziny muzyki i literatury oraz po tytułach ksiąg świętych", np.

Eine Chronik aus Masuren / E. Kruk // Masurische Storchenpost. - 1995, nr 12, s. 13-24 [Fragm. Powieści "Kronika z Mazur"]

OPRACOWANIA HISTORYCZNOLITERACKIE

Opisy przedmiotowe dla tego rodzaju dokumentów tworzone są według pewnego rodzaju schematów w zależności od tego, czy dokument dotyczy: określonego tematu w literaturze, rodzaju lub gatunku literackiego, konkretnego autora i jego twórczości czy konkretnego dzieła literackiego.

W opisach przedmiotowych dokumentów dotyczących różnych tematów w literaturze często używamy określnika: -tematyka dla określenia konkretnego przedmiotu wyrażonego w hasłach przedmiotowych, np.:

Plebiscyt z 1920 roku na Warmii, Mazurach i Powiślu w polskiej i niemieckiej literaturze pięknej / J. Chłosta // Masovia. - T. 4 (2001), s. 159-169

Istnieje zasada, że w opisach przedmiotowych nie buduje się haseł przedmiotowych hierarchicznie, ale w bibliografiach regionalnych, kierując się względami praktycznymi, często jej nie przestrzegamy o czym świadczy powyższy przykład, w którym do opisu przedmiotowego zostało wprowadzone hasło z tematem toponimicznym, chociaż temat chronologiczny wskazuje na miejsce wydarzenia historycznego.

Często opracowania historycznoliterackie mają formę szkiców lub szkiców literackich (dla odróżnienia od szkiców i esejów typu publicystycznego). Ich rozróżnienie jest trudne. Szkice, których przedmiotem jest literatura nie otrzymują tematu formalnego: Szkice literackie (polskie) tylko Literatura (polska) i określnik formalny - szkice, np.:

Zmartwychwstały kraj mowy : literatura Warmii i Mazur lat dziewięćdziesiątych / Z. Chojnowski. - Olsztyn, 2002

Prowincja człowieka : obraz Warmii i Mazur w literaturze olsztyńskiej / K. Brakoniecki. - Olsztyn, 2003

OPRACOWANIA DOT. KONKRETNEGO AUTORA I JEGO TWÓRCZOŚCI

Publikacje, które ukazują życie i twórczość pisarza (pisarzy) ujęte całościowo otrzymują przy temacie osobowym określnik - biografia, a w haśle nadrzędnym, wskazującym na charakter działalności określnik - biografie, np.:

Z Poznania do Olsztyna i z powrotem : 80 lat temu urodził się Leonard Turkowski // Gaz. Olszt. 1994, nr 185, s. 5

Olsztyńskie biografie literackie 1945-1988 : praca zbiorowa pod red. J. Chłosty. - Olsztyn, 1991 [Zawiera bibliografię podmiotowo- przedmiotową pisarzy oraz bibliografię olsztyńskiego środowiska literackiego]

Opracowania, które zawierają twórczość literacką autora (autorów) ujętą w sposób ogólny otrzymują hasła przedmiotowe z tematem (tematami) osobowym i określnikiem -twórczość oraz hasło przedmiotowe nadrzędne, wskazujące najczęściej na literaturę grupy językowo-etnicznej lub na rodzaj, gatunek literacki, np.

O poezji Erwina Kruka : między regionalizmem a uniwersalizmem / A. Matysiak. - Warszawa, 1995 [Dot. poezji]

Jeśli przedmiotem publikacji są osoby przedstawione jako przedmioty współwystępujące, wtedy otrzymują hasła osobowe z tym samym określnikiem, np.:

Swój, obcy, inny : z problemów interferencji i komunikacji międzykulturowej / M. Dąbrowski. - Izabelin : "Świat Literacki", 2001. - S. 113-126: Etnokultura in statu nascendi : Lenz - Kruk - Bobrowski - Panas - Krall

Jeśli opracowania historycznoliterackie zawierają również teksty, otrzymują dodatkowe hasło wskazujące rodzaj lub gatunek literacki:

Mazurska obecność Erwina Kruka / E. Konończuk. - Białystok, 1993 [Dot. poezji i prozy]

Jeśli twórczość literacka autora została przedstawiona w jakimś aspekcie, wtedy aspekt ten wyrażamy określnikiem ogólnym przy temacie osobowym (jeśli taki istnieje w JHP BN) oraz w odpowiednich hasłach, np.

Język najnowszej poezji E. Kruka / (mik) // Gaz. Olszt. - 2000, nr 156, s. 4

Zapewne nie przedstawiłam wszystkich szczegółowych problemów z jakimi można się zetknąć, tworząc opisy przedmiotowe dokumentów z dziedziny literatury w języku haseł przedmiotowych BN, zwróciłam jedynie uwagę na te, które są typowe w bibliografiach regionalnych i wymagają rozwiązań.

Skrót referatu wygłoszonego na XVII Spotkaniu Zespołu ds. Bibliografii Regionalnej przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Wałbrzych, Biblioteka pod Atlantami, 19-20 V 2005 r.

cofnij